Over de behoefte aan informatieprofessionals in het InterNetflixtijdperk

‘Librarian Tattoo’, Lenore Edman (CC BY 2.0)

Zit die bieb daar nu nog steeds?

Men vraagt mij weleens, gezeten in een verjaardagskring, wat ik doe. Als ik zeg dat ik mij onder andere bezighoud met onderwijs over en onderzoek naar bibliotheken, glijdt bijna altijd een glimlach over het gezicht van de vragensteller. Een glimlach die toont dat een hang naar nostalgie hem of haar niet vreemd is. ‘De bibliotheek… Toen we geen internet hadden, kwamen we er nog wel. Maar nu, met Google… Ik moet wel zeggen, mijn buurvrouw gaat nog wel, want ze houdt van lezen en dan is het wel lekker goedkoop natuurlijk. En ook als je kleine kinderen hebt, is het wel handig, zo’n bieb. Maar je komt in alle drukte en met Netflix bijna niet meer aan boeken toe hè? Dus, vroeger of later…’

Stilzwijgend gaan mijn medeverjaardagsgasten ervan uit dat ik als expert zekerder dan iedereen weet dat de bibliotheek op haar laatste benen loopt. Dat ze in een niet al te verre toekomst alleen nog als woord en begrip zal bestaan, een paar stoffige boekenmusea uitgezonderd. Al moet ik zeggen dat de frequentie van voorkomen van dit soort conversaties de laatste tijd weer wat daalt. Want die buurtbieb zit er, zichtbaar voor eenieder, nog steeds. En door het raam zie je er ook aardig wat mensen zitten, aan de leestafel. Kennelijk voorziet de bibliotheek in het InterNetflixtijdperk nog altijd in een behoefte.

Serendipi… dat dus

Een van de dingen die mensen zeggen te gaan missen als er geen bibliotheken meer zouden zijn, is ‘serendipiteit’. Het is zo’n woord waarvan de kans dat het er in één keer quasi terloops goed uitkomt omgekeerd evenredig is aan de behoefte aan intellectuele erkenning van de spreker. Serendipiteit: waar de term vandaan komt, en hoe het zijn weg heeft gevonden door de ideeëngeschiedenis, is mooi gedocumenteerd door wetenschapssociologen Robert Merton en Elinor Barber. Het is het struikelen over iets waarnaar je niet op zoek was. Je valt, krabbelt op, klopt het stof van je kleren en kijkt wat de oorzaak van de valpartij was. En je komt in aanraking met iets dat je een verfrissend en soms doorslaggevend nieuw perspectief aanreikt.

Is serendipiteit dan dé reden dat bibliotheken tot in de eeuwen der eeuwen gesubsidieerd moeten blijven?

Hoe stimuleren bibliotheken serendipiteit? Doordat je blik, zoekend naar een boek, langs vele andere titels glijdt. En bij zomaar een van die titels rinkelt er een belletje. Hee, deze titel klinkt interessant. Eens kijken op de achterflap… Hm, dit is niet echt wat ik zoek, maar voor de zekerheid neem ik het toch even mee, want wie weet.

Ik herken dat. Als promovendus in de communicatiewetenschap in Nijmegen liep ik met enige regelmaat naar de bibliotheken van maatschappijwetenschappen en filosofie. Twee bibliotheken met een compleet andere indelingssystematiek. In de eerstgenoemde werden de nieuwe aanwinsten gewoon achteraan de rij ingevoegd. Ze stonden op volgorde van signatuur. Aan die signatuur kon je zo’n beetje aflezen hoe recent het boek aangekocht was; verder niets.

In de bieb van filosofie, waar ik als sociale wetenschapper linea recta op de afdeling ‘sociale en politieke filosofie’ afstevende, was voor een thematische indeling gekozen. Op de plank waar het door mij gezochte boek stond, werd het omringd door nauwe verwanten. Dat leverde nogal eens waardevolle ontdekkingen op. Weer een week geen letter op papier, maar de reis naar de eindstreep werd er wel veel boeiender door. En ja, enkele van de toevallige vondsten stuurden die reis in een productievere richting.

Is serendipiteit dan dé reden dat bibliotheken tot in de eeuwen der eeuwen gesubsidieerd moeten blijven? Mijn ervaring in de twee bibliotheken van de universiteit in Nijmegen geeft aan dat het niet ‘de bibliotheek’ als zodanig is, maar de wijze van presenteren van de boeken. Die manier kun je digitaal nabootsen. Sterker nog, je zou digitale gebruikers de keuze kunnen geven tussen verschillende ordeningsprincipes. De bibliotheek maatschappijwetenschappen had op mijn scherm de indeling van die van filosofie kunnen krijgen. Zo zou de kans op serendipiteit flink zijn toegenomen (en de einddatum van mijn project nog verder verschoven – niettemin om goede inhoudelijke redenen).

Bibliothecarissenstatistiek

Vanwaar dit lange verhaal? Om twee redenen:

1. Een bibliotheekcollectie is niet in beton gegoten maar is het resultaat van bewuste keuzes van bibliothecarissen; en
2. Een paar weken geleden stuitte ik met de nodige serendipiteit op statistieken over het aantal afgestudeerde bibliothecarissen en archivarissen op de site van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS).

Hoe dat kwam? Doordat ik anders zocht dan ik eerder had gedaan: door een zoekterm in te voeren in plaats van het menu Thema’s te gebruiken. Het CBS voert al jaren de site Statline. Je kunt er tabellen maken met gegevens over Nederland in al zijn facetten. Nou ja, over die facetten waarvoor het CBS gegevens verzamelt, maar dat zijn er aardig wat. Die tabellen kun je delen op sociale media door simpelweg de URL uit je browser te kopiëren. Je kunt ze ook downloaden voor nadere analyse in verschillende formats zoals Excel en SPSS, of om er gelikte grafieken mee te maken. Toegegeven: het duurt even voor je doorhebt hoe het op Statline in z’n werk gaat. Als je het eenmaal in je vingers hebt, is het – dat mag best eens gezegd worden – een fantastisch stukje gereedschap. Geen big data, wel clean data.

Voor de statistische gegevens over openbare bibliotheken heb ik Statline in de afgelopen jaren honderden keren bezocht. Vorige week deed ik dat anders dan anders. Vraag me niet waarom. Ineens stuitte ik op de gegevens over studenten in de specialismen ‘bibliotheek’ en ‘archief’ in het hoger beroepsonderwijs (hbo) en het wetenschappelijk onderwijs (wo). En die bleken een interessant verhaal te vertellen.

Verbreding

In vakblad Informatieprofessional schreef ik eind 2014 een column onder de titel ‘Infobesitas en bibliorexia’. Daarin verbaasde ik me over het gestaag afkalven van de opleidingen voor informatiespecialisten in het Nederlandse taalgebied. Ik zette dat af tegen een aantal andere landen (Taiwan, Verenigd Koninkrijk, Kroatië) waar de situatie veel rooskleuriger is. En er zijn meer landen, ook kleine, waar de hbo- en universitaire opleidingen in het bibliotheekvak het beter doen dan wij.

Alle hbo-opleidingen en de enige wo-opleiding (die aan de Universiteit van Amsterdam, waar mijn bijzondere leerstoel is gevestigd) hebben zich in recente jaren qua thematiek moeten verbreden omdat de studentenaantallen te laag werden. In Vlaanderen moest de enige universitaire opleiding aan de Universiteit Antwerpen zelfs sluiten. Dankzij digitale serendipiteit ontdekte ik dat er ook tellingen waren van die studentenaantallen – althans van de studenten die de eindstreep haalden.

Bron: CBS (Statline), eigen bewerkingen (CC BY 4.0)

Voilà. Twintig jaar geleden reikten de hoger onderwijsinstellingen nog zo’n 350 diploma’s uit voor opleidingen in bibliotheek en archief. In het studiejaar 2014-’15 was van dat aantal nog 10 procent over. Geheel in lijn met de observatie dat de studentenaantallen zijn gedaald, wat heeft geleid tot het ‘ontspecialiseren’ van de Nederlandse hbo- en wo-opleidingen tot brede bachelors en masters. De hogere beroepsopleidingen informatiedienstverlening en –management (IDM) zijn gecombineerd met IT- en bedrijfskundige opleidingen. De wetenschappelijke opleiding aan de Universiteit van Amsterdam is samengevoegd met digital humanities, journalistiek & cultuur en (deels) nieuwe media.

Twintig jaar geleden reikten de hoger onderwijsinstellingen nog zo’n 350 diploma’s uit voor opleidingen in bibliotheek en archief. In het studiejaar 2014-’15 was van dat aantal nog 10 procent over.

Begrijp me niet verkeerd: op zichzelf zie ik deze ontwikkeling niet als iets slechts of betreurenswaardigs. Er zitten zonder meer positieve kanten aan een brede opleiding nu bibliotheken en archieven steeds ‘digitaler’ worden en ook bedrijfsmatiger (moeten) gaan werken dan vroeger. Maar een negatieve kant moet ook benoemd worden. Er is momenteel een grote pensioneringsuitstroom gaande van bibliothecarissen en archivarissen die in de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw een – met de ogen van nu – specialistische opleiding voor hun vakgebied volgden. Hun deskundigheid verdwijnt met hen, terwijl de functies die hun organisaties vervullen nog grotendeels dezelfde zijn, in weerwil van de populaire mythe dat we in een post-custodiale wereld leven.

Relatief oud

Maar terug naar de cijfers. Over de oorzaken van de daling in het aantal gediplomeerden zeggen de statistieken niets. Hoewel, door met de aanvullende informatie te gaan rekenen en die af te zetten tegen andere statistieken kom je wel wat meer te weten. Zo geeft het CBS ook de leeftijd van de gediplomeerden weer. Die kun je door de tijd volgen en afzetten tegen de leeftijd van alle gediplomeerden in het hoger onderwijs.

Bron: CBS (Statline), eigen bewerkingen (CC BY 4.0)

Kijken we eerst naar de baseline: de leeftijd waarop alle afstudeerders in het hoger beroepsonderwijs en het wetenschappelijk onderwijs hun diploma ontvangen. In de afgelopen twee decennia schommelde de gemiddelde leeftijd van de afstudeerders tussen de 25 en 26. Sinds 2005 (hbo) respectievelijk 2007 (wo) is die leeftijd wel iets gedaald. Wat daarvan de oorzaak is (of: oorzaken zijn) is niet meteen inzichtelijk. Hervormingen van het stelsel van studiefinanciering kunnen erachter zitten. Waarschijnlijker acht ik het dat het opschroeven van de rendementseisen aan de hbo- en wo-instellingen zelf – het stroomlijnen van studieprogramma’s – erachter heeft gezeten.

Misschien kan een onderwijssocioloog hier uitkomst bieden. Interessanter voor onze discussie is het afzetten van de leeftijd van de studenten in bibliotheek- en archiefopleidingen tegen deze brede trend. Te zien is dat de hbo-gediplomeerden in bibliotheek en archief in de periode 1995-2007 – toen er nog redelijke aantallen studenten waren – aardig in de pas liepen met de algemene trend (met uitzondering misschien van de periode 2002-2005). Sinds 2007 echter loopt de leeftijd van de afstuderende hbo’ers in bibliotheek en archief uit de pas (2010-11 is de uitzondering op deze regel).

De veel kleinere groep universitaire afstudeerders was vanaf 1995 een stuk ouder dan ‘de gemiddelde wo-student’. Met als uitschieter de 21 studenten in 2009-2010 die bij hun diplomauitreiking gemiddeld 35 jaar waren. Ook hier loopt de trendlijn omhoog, al moet daarbij worden aangetekend dat er de laatste jaren een daling zichtbaar is. Nota bene: in 2013-’14 waren er welgeteld zes gediplomeerden, en in 2014-’15 volgens deze statistieken… geen één. (Ik vermoed dat bij het CBS onze UvA-master Culturele informatiewetenschap al enige tijd niet meer meetelt als opleiding voor ‘bibliotheek’.) Overigens is de verhouding tussen voltijd- en deeltijdstudenten redelijk constant over de jaren, althans in het hbo. In het wo schiet het percentage vanwege de geringe studentenaantallen alle kanten op, zoals onderstaande grafiek laat zien.

Bron: CBS (Statline), eigen bewerkingen (CC BY 4.0)

Mogelijke verklaringen…

De vraag is nu natuurlijk wat de verklaring is voor die slinkende en relatief oude groep studenten in ons vakgebied. Een voor de hand liggend antwoord luidt dat een loopbaan in de bibliotheek of het archief niet meer zo goed ‘in de markt ligt’ bij de studenten van nu. Zij die het nog wel gaan studeren, doen het pas nadat de eerst gekozen opleiding niet bij hun wensen bleek aan te sluiten, of als vervolg op een eerder afgeronde opleiding. Denk aan geschiedenis (waarna archivistiek/archiefwetenschap) of een van de talen (waarna bibliotheek- en informatiewetenschap). Dat de bibliotheek geen flexe werkgever is, is mij laatst nog eens gebleken toen ik leden van het Jonge Bibliothecarissennetwerk (inmiddels rond de 100 leden op Facebook!) mocht bijpraten over hoe hun werkveld van de openbare bibliotheken in Nederland georganiseerd is. De meeste leden hadden een andere opleiding gevolgd. Wat me ook opviel was dat deze twintigers en dertigers mijn eigen ervaring op verjaardagsfeesten deelden: het moeten uitleggen waarom je in vredesnaam in de bibliotheek bent gaan werken. De meest flitsende carrières starten immers niet tussen de boekenkasten. De sector staat niet bekend om zijn royale arbeidsvoorwaarden en doorgroeimogelijkheden.

De bibliotheeksector staat niet bekend om zijn royale arbeidsvoorwaarden en doorgroeimogelijkheden.

Een andere mogelijke verklaring is dat de min of meer specialistische opleidingen zoals die er tot voor kort nog waren, zoals IDM in het hoger beroepsonderwijs, niet meer beantwoorden aan de vraag vanuit de arbeidsmarkt. Meer dan eens heb ik van bibliotheekwerkgeverszijde gehoord dat men openstaande vacatures op hbo- en wo-niveau nog maar zelden opvult met specifiek voor dit vak opgeleiden. (Ik vermoed dat het in de archiefsector anders is, omdat daar nog wettelijke opleidingsvereisten bestaan.) Werkgevers zeggen een grotere behoefte te hebben aan marketeers, IT’ers, bedrijfskundigen en wat dies meer zij.

Vooralsnog ga ik ervan uit dat – in afwachting van een verhoopte herwaardering van de bibliotheek en het archief – deze twee de belangrijkste verklaringen zijn voor het opdrogen van de in- en uitstroom. Ik laat mij niettemin graag door andere verklaringen overtuigen.

…en mogelijke gevolgen

Dan de gevolgen. Hoe erg zou het zijn als er straks geen specialistisch opgeleide bibliothecarissen en archivarissen de arbeidsmarkt betreden? Als het waar is dat werkgevers deze deskundigheid minder nodig hebben om hun organisaties draaiende te houden, dan valt de schade wel te overzien. Niettemin lijkt mij dat een bibliotheek en een archief naast marketeers, IT’ers en bedrijfskundigen óók mensen in dienst moet hebben die het organiseren en ontsluiten van informatie in het huidige digitale tijdsgewricht in hun vingers hebben. Professionals die vanuit hun specifieke deskundigheid hun collectie op een zodanige manier ordenen dat, bijvoorbeeld, de promovendi van nu een toevallige ontdekking doen die de koers van hun promotietraject verandert. Experts die ontwikkelingen op de markt van boeken, wetenschappelijke en vakinformatie (ja, ook digitale databases!) continu volgen en weten te vertalen naar het collectie- en deselectiebeleid van hun eigen organisatie.

Wat als we die professionals zelf niet meer opleiden? Gaan we ze dan werven in het buitenland, net als de docenten en verplegers die we ook niet in voldoende aantallen opleiden? Kunnen we doen, maar is het niet de dood in de pot dat we die deskundigheid zelf dan niet meer bezitten aan onze instellingen van hoger onderwijs? (Ja, dit is een retorisch bedoelde vraag.)

Onderzoek in Vlaanderen en Nederland

Het vraagstuk van het hoger onderwijs in het informatievak houdt meerdere mensen bezig in ons vakgebied. Contact tussen Bruno Vermeeren, secretaris van de Vlaamse Vereniging voor Bibliotheek, Archief & Documentatie (VVBAD) en Michel Wesseling, tot voor kort voorzitter van de Koninklijke Nederlandse Vereniging van Informatieprofessionals (KNVI), heeft ertoe geleid dat begin 2016 een Vlaams-Nederlandse werkgroep is gevormd onder voorzitterschap van VVBAD-voorzitter Patrick Vanouplines. Michel en ondergetekende maken er vanuit Nederland deel van uit. Deze werkgroep heeft zich gebogen over de problematiek en is tot de conclusie gekomen dat een eerste stap richting een oplossing een onderzoek zou moeten zijn naar de aansluiting van de bestaande opleidingen in Vlaanderen en Nederland op de vraag vanuit de arbeidsmarkt.

In de loop van 2017 zal dit onderzoek antwoord geven op de vraag of er wellicht een mismatch is tussen de vraag vanuit het werkveld en het aanbod aan gediplomeerden vanuit de informatieopleidingen.

Inmiddels is het bestek van de onderzoeksaanvraag gereed en is een aantal partijen aan weerszijden van de grens gevraagd een offerte uit te brengen. Het zal gaan om een combinatie van een webenquête en focusgroepgesprekken onder directies en HR-managers van bedrijven en organisaties die informatieprofessionals in hun gelederen hebben. Daarbij gaat het zowel om bibliotheken en archieven, die informatiebeheer als kerntaak hebben, als om bedrijven en organisaties die voor hun goed functioneren mede afhankelijk zijn van een interne afdeling informatie- en/of kennismanagement.

In de loop van 2017 zal dit onderzoek antwoord geven op de vraag of er wellicht een mismatch is tussen de vraag vanuit het werkveld en het aanbod aan gediplomeerden vanuit de informatieopleidingen – en zo ja, wat werkveld en opleidingen daar gezamenlijk aan zouden kunnen doen. De nog onbekende uitkomsten zullen dus de basis zijn voor vervolgstappen. Een mogelijk vervolg zou een gecombineerd Vlaams-Nederlands opleidingstraject op hbo- of wo-niveau kunnen zijn. Maar eerst willen we weten of zo’n traject überhaupt in een behoefte voorziet, en zo ja, in welke behoefte dan precies.

Een oproep tot slot

Mocht ik je aandacht tot hier hebben weten vast te houden, zou ik je dan om een gunst mogen vragen? Al het bovenstaande is geschreven vanuit de overtuiging dat we als samenleving bibliotheken en archieven nodig blijven hebben in de toekomst, uitdrukkelijk ook als fysieke verzamelplaatsen van collecties die mensen ter plekke kunnen inzien en raadplegen. En dat we bibliothecarissen, archivarissen en andere informatieprofessionals nodig zullen blijven hebben – waarschijnlijk zelfs meer dan ooit – om maatschappelijke informatiestromen te helpen optimaliseren. Uiteraard zie ik ook dat het informatielandschap fundamenteel is veranderd; dat informatie alomtegenwoordig is; dat je dankzij digitalisering veel minder dan voorheen bent aangewezen op bibliotheken en archieven als je kennis en informatie zoekt. En dus dat de primaire werkprocessen binnen bibliotheken en archieven mee moeten veranderen met die veranderende werkelijkheid. Vooral dat deze organisaties, hun (digitale) collecties en hun (digitale) diensten sterker verknoopt moeten raken met het web dan nu het geval is.

Dat gezegd zijnde: zou je me een lol willen doen en in het reactieveld hieronder je – liefst kritische – reactie op dit stuk willen typen? Ik ben beducht voor blinde vlekken, voor dingen die ik en mijn collega’s niet meer zien omdat we te dicht op de materie zitten. Je zou ons helpen om de probleemdiagnose scherper te krijgen, en dat zal de discussie binnen onze Vlaams-Nederlandse werkgroep verrijken. Ik ben je alvast zeer dankbaar!

Over de behoefte aan informatieprofessionals in het InterNetflixtijdperk by Frank Huysmans is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License.