Een grapje in academische kringen wil dat ‘gold’ open access verwijst naar wat je mee moet brengen om je artikel in zo’n tijdschrift gepubliceerd te krijgen. En inderdaad, de article processing charges (APCs) die gerenommeerde uitgeverijen vragen zijn soms stevig. Zeker in de (bio)medische en de STEM-wetenschappen (science, technology, engineering, mathematics). Daar betaal je bij de meeste tijdschriften en platforms tussen de 1000 en 5000 dollar. Vaak meer dan wat de hoofdauteur van het paper per maand netto op haar rekening krijgt bijgeschreven.
Een groeiend aantal wetenschapsfinanciers verlangt dat de resultaten van het door hen gefinancierde onderzoek in open access worden gepubliceerd. Deze organisaties en fondsen in wat universiteiten de ’tweede en derde geldstroom’ noemen, vergoeden de publicatiekosten. Dat moet open access een duw in de rug geven. Want het publiceren in niet-open tijdschriften die door abonnementsgelden worden gedragen is gratis.
Anders gaat het in de eerste geldstroom. Dat zijn de middelen die universiteiten en onderzoeksinstituten van de overheid krijgen om hun kerntaken te kunnen verrichten. Academische staf, PhD-studenten en postdocs worden uit die middelen aangesteld.
Je kon er op wachten dat er vergelijkingssites voor publicerende wetenschappers zouden komen.
Als deze onderzoekers hun werk in gold open access willen publiceren, gaan de APCs ten koste van andere uitgaven. In een beetje ambitieuze onderzoeksgroep is dat al gauw een halve postdoc minder. Het is dus zaak kritisch naar kosten en baten te kijken. Doet de tijdschriftredactie een beetje haar best om goede peer reviewers te vinden, leest er een editor mee op taal- en andere fouten, wordt de referentielijst doorgenomen en gecorrigeerd – dat soort dingen.
Je kon er daarom op wachten dat er vergelijkingssites voor publicerende wetenschappers zouden komen. SciRev.sc is er zo een. Opgericht door twee Nijmeegse wetenschappers, heeft het als motto ‘review the scientific review process’. Zoals bij alle crowdsourcing platforms wordt zoiets waardevoller naarmate het aantal deelnemers groter is. Thans is het met maar enkele reviews per tijdschrift nog behelpen.
Zelfs als je artikel nog in de review-pijplijn zit, kun je je ervaringen al delen met anderen. Melden dat het wel erg lang duurt voor je antwoord krijgt bijvoorbeeld. Dat is ook interessante informatie voor de grote wetenschapsfinanciers. Trouwens, de aloude tijdschriften op abonnementsbasis gaan er net zo goed op de snijtafel. Een andere site, qoam.eu, doet het alleen voor open access-tijdschriften.
Wat de situatie nog interessanter maakt is de opkomst van platforms die veel minder geld vragen. Zo is er SAGE Open dat 195 dollar per artikel rekent, waarvoor je de gebruikelijke dienstverlening (peer review, correctielezen, opmaak) krijgt. En er is PeerJ, een platform dat een abonnementsconstructie aanbiedt aan auteurs en hun instituties. Voor éénmaal 299 dollar kun je er als wetenschapper de rest van je leven al je papers publiceren. Dat is wel even iets anders dan 5000 dollar per artikel. Laten we het ‘bold open access’ noemen.
Deze column verschijnt in Vakblad IP, jaargang 19 nummer 4, mei 2015.
Naschrift
Kort na het afronden van deze column verscheen dit artikel van drie medewerkers van de Max Planck Digital Library, waarin zij betogen en onderbouwen dat de transitie van het gehele wetenschappelijke publicatiesysteem van een abonnements- en licentiesmodel naar een volledig gold open access-model kostenneutraal kan gebeuren. Interessant zijn in het licht van het bovenstaande vooral de publicatiekosten. In het huidige wetenschapssysteem worden wereldwijd jaarlijks zo’n 2 miljoen wetenschappelijke artikelen gepubliceerd, waarvan 1,5 miljoen in Web of Science worden geïndexeerd. Momenteel verschijnt zo’n 13% daarvan in gold open access. Het totale bedrag dat aan APCs en licenties (voor de abonnementstijdschriften, nog altijd het overgrote deel) wordt gespendeerd, ramen de auteurs op 7,6 miljard euro. Per gepubliceerd artikel is dat dus rond de 3800 euro.
Omdat grote wetenschapsfinanciers bijhouden wat ‘hun’ auteurs aan APCs kwijt zijn bij het in gold open access publiceren, wordt langzaamaan duidelijk dat die kosten per artikel een flink stuk lager zijn dan die 3800 euro, namelijk rond de 1200-1600 euro. Voor de zekerheid houden de auteurs in hun berekeningen een bedrag van 2000 euro aan.
Het uitgangspunt van het artikel is dat de huidige infrastructuur in stand kan blijven inclusief de bestaande instituties als universiteits- en onderzoeksbibliotheken en wetenschappelijke uitgevers en dat dit kostenneutraal kan gebeuren. Je kunt je afvragen waarom de auteurs niet verder gaan en stellen dat er flink wat belastinggeld bespaard kan worden met deze transitie. Iemand die ook dit argument nog niet ver genoeg vindt gaan, is neurowetenschapper en wetenschapsblogger Björn Brembs. Hij bekritiseert op zijn blog (ook verschenen op The Winnower met mogelijkheid tot commentaar) dit uitgangspunt en vraagt zich ook af waarom het huidige systeem überhaupt in stand gehouden moet worden. Het kan nog veel goedkoper, is zijn stelling, en bovendien kan het wetenschappelijke publicatiesysteem nog een heel stuk beter, d.w.z. meer in dienst van de wetenschap. Zie daarvoor een andere post van zijn hand – zeer aan te bevelen.
De wetenschappers van Nederland waren in de vroege ochtend van zaterdag 16 november meteen klaarwakker. Nog voor de Sint voet aan wal had gezet in Groningen lag er een cadeautje in hun schoen. Althans, daar leek het in eerste instantie op. Staatssecretaris Sander Dekker bleek vlak voor het scheiden van de wekelijkse parlementaire markt op vrijdag nog een brief naar de Tweede Kamer te hebben gestuurd waarin hij zijn beleidsvisie over open access uiteenzette.
De visie blonk uit in duidelijkheid en daadkracht:
de Nederlandse wetenschap moet sneller over op open access dan nu gebeurt. Binnen tien jaar moet alles in open access worden gepubliceerd, en binnen vijf jaar al 60 procent;
hiervoor kiest de staatssecretaris voor gold open access, en waar dat (nog) niet mogelijk blijkt, voor een hybride variant. Green speelt geen rol;
als de betrokken partijen – universiteiten, uitgevers en bibliotheken – er samen niet uit komen, overwegen staatssecretaris en minister een wijziging van de Wet op het Hoger onderwijs en Wetenschappelijk onderzoek (WHW) om publiceren in open access te kunnen verplichten;
de staatssecretaris treedt in overleg met omringende landen die vergelijkbare doelen nastreven, om onderling af te stemmen en zo meer te bereiken. Ook dringt hij er bij de wetenschappelijke organisaties en uitgeverijen op aan om in 2014 afspraken te maken en organiseert hij begin 2014 een rondetafelconferentie met de betrokken partijen.
Vanwaar ineens deze daadkracht? In de brief signaleert Dekker terecht dat de baten van open access groot kunnen zijn. Het overgrote deel van het wetenschappelijk onderzoek vindt tegenwoordig zijn weg naar tijdschriften. Zeker in de exacte en (bio)medische wetenschappen, maar ook in de alfa- en gammawetenschappen, al zijn in die laatste gebieden de monografie (het boek) en het edited volume zeker ook nog in zwang. Toegang verkrijgen tot al die publicaties kost een hoop geld. Universiteiten en hogescholen kunnen het zich vaak nog wel veroorloven bulklicenties voor hun studenten en personeel af te sluiten met uitgevers. (Hoewel: zelfs het prestigieuze Harvard meldde vorig jaar te moeten capituleren voor de vraagprijs van grote uitgevers.) Voor het midden- en kleinbedrijf zijn de licenties veel te duur. Ook daar is behoefte aan het actualiseren van kennis om innovaties te kunnen ontwikkelen en daarmee tot grote spelers uit te kunnen groeien. En dan hebben we het nog niet over belangenverenigingen van patiënten die baat hebben bij actuele wetenschappelijke kennis. Om nog maar te zwijgen over de duizenden kleinere universiteiten en ziekenhuizen in ontwikkelingslanden. Open access creëert een gelijk speelveld voor alle spelers. Bovendien behoort het tot de kern van de wetenschappelijke ethiek dat de verworven kennis universeel toegankelijk is.
De intentie van Dekker is goed. Daarom is het zo jammer dat hij voor de verkeerde uitwerking kiest. Er zijn ten minste drie fundamentele problemen die door zijn beleidsvoornemens niet worden aangesproken, dan wel worden gecreëerd:
afwijking van de gangbare definitie van open access waaraan wetenschappelijk Nederland zich heeft verbonden;
de keuze voor gold en hybride open access in plaats van green;
de wetenschappelijke instellingen worden bijna zeker op extra kosten gejaagd.
Beperkte definitie van open access
De definitie van ‘open access’ in de beleidsbrief is in twee opzichten te beperkt: het gaat in de brief (a) alleen maar om gratis toegang, en (b) alleen maar om de publicaties zelf. Dekker schrijft
“Open Access van wetenschappelijke publicaties staat voor de (gratis) elektronische toegang tot wetenschappelijke publicaties, artikelen en boeken.”
Daarmee benoemt hij maar de helft van de zaak. In de internationale discussie over open access (kortweg ‘OA’) wordt minstens zoveel belang gehecht aan de vrijheid voor gebruikers om met de gepubliceerde teksten te kunnen doen wat ze willen, zonder financiële, wettelijke of technologische belemmeringen. Het begrip OA omvat in de woorden van open software-voorvechter Richard Stallman ‘free as in: free beer’ maar ook ‘free as in: free speech’. Het gaat bijvoorbeeld om de mogelijkheid voor een patiëntengroep om medisch-wetenschappelijke artikelen of omvangrijke passages daaruit te kunnen hergebruiken in een reader of op hun website. OA betekent in dit verband dat zij vrij zijn om met het werk te doen wat zij goeddunken. De enige voorwaarde voor (her)gebruik is het verwijzen naar de oorspronkelijke auteur en bron.
Waar Dekkers brief op gespannen voet begint te staan met de werkelijkheid is met de bewering (op pagina 4 van de brief) dat auteurs in de gouden OA-variant de volledige auteursrechten behouden. Dat zou namelijk betekenen dat de patiëntengroep de artikelen of passages niet mag hergebruiken. Ze zou dat pas mogen na toestemming van de rechthebbenden, doorgaans de auteur(s) en de uitgever.
De werkelijkheid bij OA is anders. In de meeste OA-tijdschriften die er nu zijn – prominente namen zijn de Public Library of Science (PLoS), PeerJ en Frontiers) – neemt de auteur genoegen met een Creative Commons CC-BY-licentie. Dat houdt in dat de auteur of auteurs vrijwillig afstand doen van een flink deel van de hun op grond van het auteursrecht toekomende rechten (die overigens per rechtssysteem/land verschillend kunnen zijn), in ieder geval het recht op hergebruik. Bijvoorbeeld is bij CC-BY het publiceren in een verzamelbundel of collegereader (zelfs voor commerciële doeleinden) of het opnemen in een bibliotheeksysteem toegestaan. Ook regelt CC-BY het recht op het ‘remixen’: het veranderen van de oorspronkelijke tekst, bijvoorbeeld door deze te combineren met andere teksten of tekstfragmenten. De enige vereiste is dat wordt verwezen naar de oorspronkelijke auteurs en bronnen.
De definitie is ook te beperkt omdat het Dekker alleen maar lijkt te gaan om de publicaties zelf en niet om het achterliggende onderzoek. Recent kwam de wetenschap, en niet in het minst de Nederlandse, in opspraak vanwege een reeks fraudegevallen: Stapel, Poldermans, Bax. Als remedie brachten zowel de commissie-Levelt (Stapel) als de commissie-Baud (Bax) de mogelijkheid van het open publiceren van onderliggende databestanden ter sprake. Daarbij werd verwezen naar het standpunt van de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen, die in 2012 adviseerde het vrije verkeer van data en resultaten te bevorderen. Het is in de geest van de wetenschap dat onderzoeksgegevens waarop wetenschappelijke conclusies – en dus kennis – zijn gebaseerd open worden gedeeld. Dit maakt replicatie en betere metastudies mogelijk. In Dekkers brief staat in een voetnoot te lezen:
“Open Access tot ruwe data en tot publicaties zijn echter twee verschillende onderwerpen, met andere belangen. Vandaar dat Open Access tot ruwe data hier verder niet aan de orde is.”
Een merkwaardige argumentatie: dat er uiteenlopende belangen in het spel zijn, wil niet zeggen dat ‘vandaar’ er aan toegang tot data geen aandacht moet worden besteed. Een gemiste kans, net nu een toptijdschrift als Nature in zijn author’s guidelines de eis tot het publiceren van de data vóór publicatie stelt.
De keuze voor gold
Het is op z’n zachtst gezegd vreemd dat de staatssecretaris verwijst naar het Britse Finch report als motivatie voor zijn keuze voor de gouden route.
Miles Cole, http://www.timeshighereducation.co.uk/420454.article
Het rapport is zonder twijfel als baanbrekend te kenschetsen. Toch meerderden zich kort na publicatie al snel de stemmen die de nadelen van een te snelle overgang van closed access naar gold access benoemden zonder de mogelijkheden van green te benutten. (Ik ga ervan uit dat de lezer vertrouwd is met de terminologie; hier een goed en beknopt overzicht.) Zo geeft Stuart Shieber een compacte en goede bespreking van de nadelen van de aanbevelingen van Finch. Een OA-autoriteit als Peter Suber, auteur van het voorlopige standaardwerk op dit terrein, schetst overtuigend waarom green zo’n goede optie is in de geleidelijke overgang van closed access naar volledige open access. Green laat de mogelijkheid voor auteurs om de voorlaatste versie van hun artikel in een repository op te nemen (en op hun site te publiceren). Een commissie van het Lagerhuis adviseerde de regering recent om de keuze voor gold OA te heroverwegen. Dekker schrijft:
“De uitgever [kan] de auteur beperkingen op leggen [sic] waar het gaat om de versie van een artikel in het gratis elektronische archief. Soms mag daar slechts de versie in worden opgenomen waarover geen peer review heeft plaatsgevonden”
Soms is dat inderdaad het geval, maar de meeste uitgevers staan het inmiddels toe dat auteurs de laatste auteursversie publiceren. Dit is de versie na peer review en na redactionele bewerking door de redactie en uitgever. Die versie wijkt alleen in de uiteindelijke opmaak af van de in het tijdschrift gepubliceerde versie. Inhoudelijk is het precies dezelfde bijdrage.
De brief maakt ook geen gewag van de inmiddels in de bètawetenschappen gangbare praktijk om artikelen al ruim voor publicatie in een repository op te nemen. In zeer competitieve wetenschapsgebieden is het zaak om al voor peer review en voor redactionele bewerking door het tijdschrift de resultaten gepubliceerd te hebben. Je zal immers maar een Nobelprijs mislopen omdat je artikel na goedkeuring nog twee jaar in de wachtrij voor publicatie blijft liggen. Repository’s als Arxiv en PubMedCentral bevatten veel van dergelijke prepublicaties.
Twee keer betalen
En dan is er nog het niet onbelangrijke punt van de extra kosten. Nu Nederland zo snel vooruit wil met OA is het niet denkbeeldig dat artikelen van Nederlandse onderzoekers vrij beschikbaar komen, maar andere artikelen in dezelfde tijdschriften niet. Dit is het hybride model waarover Dekker schrijft. Leuk voor de rest van de wereld, maar voor de Nederlanders betekent het niet dat zij óók vrije toegang krijgen tot de productie van buitenlandse collega’s. In die situatie moeten de Nederlandse bibliotheken nog steeds licenties op die tijdschriften afsluiten om aan de informatiebehoefte van hun staf en studenten te voldoen. Universiteiten worden dus geacht te betalen voor de gold OA van de wetenschappers in eigen dienst, én voor de licenties op de tijdschriften waarin die artikelen staan, samen met de closed access artikelen van hun buitenlandse peers. Alleen wanneer Dekker erin slaagt om voor 2024 de rest van de wereld mee te krijgen kan deze opzet slagen. In de brief dringt hij er bij de uitgevers op aan om zich bij de onderhandelingen met universiteiten te matigen:
“De inzet bij de afspraken in 2014 moet zijn dat de uitgeverijen al hun tijdschriften gaan ombouwen tot Open Access tijdschriften of bereid zijn tot het maken van afspraken over verrekening van de kosten voor publiceren met de kosten voor licenties om te voorkomen dat dubbel betaald wordt.”
http://orbilu.uni.lu/img/news/pics/green-gold.png
Dat is een interessante disclaimer: ‘de inzet moet zijn’. Waar Dekker bij de universiteiten en hogescholen met de wet een stok achter de deur heeft, ontbreekt die stok bij de uitgevers. Voor hen mag het door Dekker voorgestelde beleid een fikse meevaller worden genoemd. De transitie naar gold OA wordt hun een stuk eenvoudiger gemaakt. Je kunt ook zeggen: hun ondernemersrisico wordt door de Nederlandse overheid verkleind. Immers: zij kunnen ervan uitgaan dat Nederlandse wetenschappelijke organisaties de kosten van het publiceren in gold OA gaan dragen. Tegelijkertijd kunnen ze veilig aannemen dat diezelfde organisaties licenties op hun closed access en hybride access tijdschriften zullen blijven afnemen zolang de rest van de wereld nog niet zover is.
Het is op zijn zachtst gezegd merkwaardig dat Dekker in zijn brief naar het Britse Finch-rapport verwijst, terwijl in de discussie die op dat rapport volgde de voordelen zijn belicht van green OA in de transitiefase. Wat die voordelen zijn?
het is een model dat in de praktijk is ontstaan en zich in die praktijk heeft bewezen. Het biedt wetenschappers en hun werkgevers de mogelijkheid om het verrichte werk via websites en repository’s breed te delen zonder dat de uitgevers de controle (het auteursrecht) op hun content kwijtraken. Het komt daarmee zowel aan de belangen van de not-for-profit wetenschap als aan die van de for-profit-uitgeverijen tegemoet;
het voorkomt zodoende dat wetenschappelijke instellingen voor extra kosten komen te staan in de overgangsfase zoals hierboven geschetst;
het laat de mogelijkheid open om in gold te publiceren. Green en gold blijken prima naast elkaar te kunnen bestaan.
Maar is het nadeel voor de uitgeverijen niet dat ze op termijn hun verdienmodel kwijtraken? Als alles immers te vinden is in repository’s is het met Google Scholar immers een koud kunstje om alle artikelen te vinden. Dat is inderdaad een risico. Het heet ‘ondernemersrisico’. De praktijk wijst uit dat de transitie langzaam genoeg gaat voor uitgevers om zich met beleid op een ander verdienmodel – gold – in te stellen. Veel universiteiten kiezen er momenteel nog voor om licenties af te sluiten, omdat zij hun staf en studenten toegang willen geven tot de ‘officiële’ versies; die waarin naar de feitelijke paginanummers, tabellen, figuren en formules kan worden verwezen. Green is vooral prettig voor partijen die zich nu toch al geen licenties kunnen veroorloven. Kortom: de overgang naar volledige OA is een proces dat zoals altijd voorlopers en volgers kent, waardoor het zich langs wegen van geleidelijkheid voltrekt. De meeste van de wetenschappelijke uitgeverijen, zeker de grote Nederlandse, zijn solide genoeg om deze overgang op eigen kracht te maken.
Conclusie: intentie goed, uitwerking fout
Staatssecretaris Sander Dekker wil vooruit met open access en dat is prijzenswaardig. Juist daarom is het onbegrijpelijk waarom hij voor deze benadering kiest.
Hij perkt OA in tot een kwestie van toegang tot wetenschappelijke publicaties. Daarmee wijkt hij af van de internationale begripsvorming, waarin OA ook inhoudt het in auteursrechtelijk opzicht mogelijk maken van hergebruik (reproductie en remixen). Vrijwel de hele Nederlandse wetenschappelijke wereld heeft zich aan die begripsvorming gecommitteerd door het ondertekenen van de Berlijnse open access-verklaring. Bovendien laat hij na de voor de wetenschappelijk werk zo cruciale replicatie te regelen door middel van OA tot de onderzoeksdata – al is dit laatste vooral een kwestie van ‘jammer’;
De keuze voor gold en hybride in plaats van voor green OA gaat in tegen de uitkomsten van de discussie rond het Finch-report, een rapport waarnaar Dekker nota bene verwijst om de keuze voor gold te motiveren. Het is te hopen dat de leden van de Tweede Kamer voldoende van die discussie hebben meegekregen om de staatssecretaris hierover kritisch te kunnen ondervragen bij het overleg op 4 december. Zo niet, dan kunnen zij terecht bij de genoemde publicaties van Shieber en Suber en (vooral) dat van hun Britse collega’s;
De gekozen richting leidt bijna vanzelf tot een marktordening waarin het de wetenschappelijke instellingen zijn die de kosten van de overgang op OA moeten dragen, in plaats van de wetenschappelijke uitgevers. Per saldo betekent dit een extra greep uit de staatskas of, wanneer de wetenschap er niet voor wordt gecompenseerd, het vergroten van de eigen inkomsten door de wetenschappelijke instellingen (en dan kunnen we wel raden wat zij zullen moeten doen). Dit terwijl er met green een route is die deze greep uit de belastingpot kan voorkomen.
Dit alles overziend valt niet te begrijpen waarom de staatssecretaris – lid van een partij die de overheidsuitgaven wil verminderen en het vrije ondernemerschap inclusief de daaraan verbonden risico’s wil bevorderen – voor deze richting kiest. Het is eerst en vooral aan de directies van de wetenschappelijke instellingen in Nederland om hun ondertekening van de Berlijnse verklaring kracht bij te zetten. Zij kunnen open access in Nederland bevorderen door bij de Tweede Kamer krachtig op wijziging van Dekkers beleidsvoornemens aan te dringen.
Aanvullingen en correcties sinds publicatie
18-11-2013: Zin toegevoegd met link naar rapport van de Business, Innovation and Skills Committee van het Britse Lagerhuis, 10 september 2013.
19-11-2013: Kleine tekstuele correcties.
20-11-2013: In conclusie nogmaals link naar Britse Lagerhuiscommissie toegevoegd.
21-11-2013: Ter verduidelijking in laatste zin ‘deze beleidsvoornemens’ vervangen door ‘Dekkers beleidsvoornemens’.
Iedereen heeft het tegenwoordig over altmetrics. Maar wat zijn het en waarom zijn ze er gekomen? En lossen ze hun belofte wel in, of maken ze de problemen die ze moesten oplossen alleen maar groter?
http://altmetric.com
Niemand kan nog bijhouden wat er aan wetenschappelijke publicaties verschijnt. Zeker niet in de wetenschap als geheel en ook niet meer in de meeste disciplines en subdisciplines. Om het zoeken naar goede en waardevolle publicaties te vergemakkelijken, zijn in de loop der jaren maten gecreëerd die iets zeggen over de impact die een publicatie heeft (gehad). Deze zijn gebaseerd op het aantal citaties dat een wetenschappelijke bijdrage heeft ‘gescoord’. Nu de wetenschap meer en meer vervlochten raakt met het open en sociale web, groeit de kritiek op deze manier van impact meten. Door puur en alleen citaties te tellen, krijg je geen volledig beeld van de weg die een publicatie in een wetenschapsgebied aflegt. Er worden webpagina’s opgeroepen, er wordt doorgebladerd, gedownload, geüpload en gearchiveerd in persoonlijke bibliotheken zoals Mendeley, er wordt over artikelen geschreven door wetenschapsbijlages en -blogs, men attendeert er anderen op via Twitter, Google+ en Facebook. Doordat veel van die webplatforms zulke informatie bijhouden en publiek maken via hun open application programming interface (API), kunnen maten worden berekend die een indicatie geven van deze vormen van verspreiding en (latente) impact. Wetenschap is op het sociale web gearriveerd, en dat sociale web geeft daarvoor iets terug in de vorm van altmetrics.
Waarom altmetrics?
Op 26 oktober 2010 wordt een manifest gepubliceerd op de site altmetrics.org. Vier relatief jonge wetenschappers, onder wie Paul Groth van de Vrije Universiteit, roepen anderen ertoe op in een gezamenlijk proces te werken aan nieuwe maten die wetenschappers kunnen helpen het kaf van het koren te scheiden. De bestaande maten, de Journal Impact Factor (JIF) voorop, zijn onzuiver en te eenzijdig gericht op wetenschappelijke impact. Het sociale web maakt dat kopieën-voor-eigen-gebruik van wetenschappelijke artikelen niet langer stof vergaren in een kast, maar op sociale platforms als Mendeley en Zotero aan een tweede leven beginnen. Zulke platforms helpen onderzoekers met het vinden van andere voor hen relevante literatuur. Als voldoende wetenschappers in je eigen veld meedoen, ontstaan recommender-achtige mogelijkheden: ‘anderen die paper X uploadden, deden dat ook met papers Y en Z’. Er valt wat voor te zeggen om ook het delen van papers op zulke platforms als een vorm van impact te zien. En die als zodanig te gaan meten in aanvulling op citatiescores. Net als het aantal attenderingen dat wetenschappers afgeven op sociale media als Twitter, Google+ en Facebook.
Wat is er mis met de impact factor?
Het ontstaan van altmetrics kan niet los worden gezien van de groeiende ontevredenheid met de Journal Impact Factor (JIF). Deze JIF is de afgelopen decennia verworden tot de maat aller dingen in veel takken van wetenschap. Reputaties van individuele onderzoekers, onderzoeksgroepen en hele faculteiten en universiteiten worden eraan afgemeten. Dat slaat nergens op, wordt al jaren betoogd, recent ook steeds vaker door hoofdredacteuren van de tijdschriften zelf. Op 17 mei jongstleden werd de San Francisco Declaration on Research Assessment (DORA) gepubliceerd, ondersteund door onder anderen de hoofdredacteur van Science. Deze verklaring roept op tot het loslaten van de impact factor als wetenschappelijke maat aller dingen. Waarom?
Door puur en alleen citaties te tellen, krijg je geen volledig beeld van de weg die een publicatie in een wetenschapsgebied aflegt.
De JIF is geïntroduceerd als een maat voor de wetenschappelijke impact van een tijdschrift. Het is een breuk met in de teller het aantal citaties dat artikelen in een jaargang van het tijdschrift hebben gescoord in de twee jaargangen daarna – in hetzelfde, of in andere tijdschriften. In de noemer staat het aantal artikelen dat in de jaargang zelf is gepubliceerd. Hoe hoger het gemiddelde aantal citaties in een tijdschrift, hoe hoger de impact en hoe beter het tijdschrift, is de redenering. Met als zelfversterkend effect dat de ‘betere’ wetenschappers in de betere tijdschriften zullen willen publiceren, waardoor het tijdschrift meer citaties zal blijven scoren dan andere.
Rammelende validiteit
De bezwaren tegen de JIF richten zich op de validiteit van de maat zelf en op hoe de JIF in het wetenschappelijke bedrijf wordt geïnterpreteerd en gewaardeerd. Over de maat zelf vallen diverse kritiekpunten te horen.
http://www.swets.com/
De JIF is niet zelden gebaseerd op één of enkele artikelen uit het tijdschrift die heel vaak zijn geciteerd, terwijl de grote meerderheid niet of nauwelijks is geciteerd. Heel veel papers liften daardoor mee op de impact van de echte hits die min of meer toevallig in hetzelfde tijdschrift zijn gepubliceerd. Verder blijken de data waarop JIFs worden berekend, bij nadere inspectie een behoorlijk aantal fouten te bevatten die door Thomson Reuters, de ‘intellectuele eigenaar’ van de maat, niet zijn gecorrigeerd.
Ook de exacte berekening van de ‘officiële’ JIF is onduidelijk. Thomson Reuters geeft de brondata niet vrij. Dit maakt de JIFs oncontroleerbaar, wat tegen de wetenschappelijke ethiek indruist. Ze blijken zelfs moeilijk of niet te reproduceren door anderen, zelfs als die over een deel van de brondata mogen beschikken. Bovendien is het interval tussen indienen en verschijnen van een artikel in aardig wat tijdschriften en wetenschapsgebieden behoorlijk. De kans dat een artikel al in de eerste 2 jaar na verschijnen wordt geciteerd – de citerende artikelen zitten nog in de publicatiepijplijn – is daardoor klein en de JIF geeft dan geen valide weergave van de impact.
Oneigenlijk gebruik
Over de interpretatie en waardering van de JIF is de kritiek evenmin mals. De JIF is een maat voor de impact van tijdschriften maar wordt in het wetenschappelijk bedrijf ook gebruikt voor de waardering van individuele artikelen en auteurs, en speelt een rol in het aanstellings- en afvloeiingsbeleid van universiteiten en onderzoeksinstituten. Als zodanig ontmoedigt hij vernieuwend werk omdat dat veel investeringen in tijd en faciliteiten vraagt. Daarentegen moedigt hij het veilig volgen van gebaande paden aan. Ook nodigt de JIF uit tot strategisch citeergedrag. Auteurs verwijzen onnodig naar eigen werk, dat van naaste collega’s (‘citatiekartels’) en de editors van het tijdschrift. Editors dringen er soms bij auteurs op aan om bij herziening van hun manuscripten ook verwijzingen naar eerdere artikelen in het eigen tijdschrift toe te voegen. En in hun editorials citeren ze eveneens die ‘eigen’ artikelen, zodat de JIF stijgt. Sommige editors maken hiervan gebruik en andere niet, wat de vergelijking scheef maakt.
Verder is de JIF minder goed bruikbaar in wetenschapsgebieden, met name in de geestes- en sociale wetenschappen, waar boeken minstens even belangrijke publicatiekanalen zijn. Toch worden auteurs ook daar vaak afgerekend op wat zij in tijdschriften hebben gepubliceerd en hoe zij daarin worden geciteerd. Bovendien verschillen de publicatieculturen en dus de JIFs tussen subdisciplines van één tak van wetenschap. Dit ten nadele van jonge onderzoekers die toevallig in de ‘verkeerde’ discipline hun carrière begonnen zijn.
Met name in de exacte wetenschappen gaan onderzoekers steeds vaker over tot ‘pre-publicatie’ op platforms als Arxiv.org van Cornell University Library. In competitieve gebieden is het belangrijk om de eerste groep te zijn die met een opvallend resultaat naar buiten komt. De lange weg die een manuscript heeft te gaan van indienen tot publicatie is dan een hindernis. Eenmaal op Arxiv gepubliceerd heeft het stuk al impact lang vóór het in een (al dan niet hoog gerankt) tijdschrift staat. De JIF staat erbij en kijkt ernaar. En tot slot: de JIF geeft nagenoeg geen zicht op de maatschappelijke impact van wetenschappelijk werk. In de medische wetenschap bijvoorbeeld is verspreiding van veelbelovende resultaten van nieuwe medicijnen en therapieën van groot belang. Ook al citeren artsen en verpleegkundigen die artikelen niet, de impact kan in termen van geredde of verlengde mensenlevens groot zijn.
Ook altmetrics zijn kwantitatieve maten. Doordat die in afzonderlijke dimensies worden weergegeven, krijg je toch meer zicht op kwalitatieve aspecten.
Aan een deel van deze bezwaren is Thomson Reuters tegemoetgekomen. Zo zijn er inmiddels meerdere JIFs beschikbaar, ook met een langere citeertermijn dan twee jaar. Er zijn ook gezuiverde versies waaruit zelfcitaten van auteurs en editors zijn verwijderd. Daarmee staan de grootste bezwaren nog overeind.
Wat betekent ‘altmetrics’?
Met altmetrics wordt gepoogd daar wat aan te doen. De naam wordt op twee manieren uitgelegd. Als alternative metrics, waarin het zich afzetten tegen de JIF en de verruiming van perspectief tot uitdrukking komen. En als article-level metrics, maten die de impact van de wetenschappelijke bijdrage zélf uitdrukken, niet die van het publicatiekanaal waarin ze zijn verschenen. Ze moeten worden gezien als aanvulling op en correctie van citatiescores als de JIF en het aantal views en downloads zoals die door tijdschriftuitgevers als indicatoren voor impact al worden geopenbaard.
Hoe worden altmetrics berekend?
Het concept ‘altmetrics’ bestaat nog maar kort. Er is dan ook nog geen vaststaande set van maten en waarschijnlijk komt die er ook nooit. Al was het maar omdat sociale platforms verschijnen en verdwijnen ten gunste van nieuwe, nog betere. En omdat het ontwikkelen van nieuwe maten niet wordt gestuurd maar een open proces is, waardoor er steeds betere en verfijndere kunnen komen. Op de altmetrics-website kan worden doorgeklikt naar een reeks tools waarin de momenteel meest gangbare maten zijn opgenomen:
Aantal uploads van het artikel in webgebaseerde reference managers als Mendeley, Zotero en CiteULike;
Aantal vermeldingen van het artikel in wetenschappelijke blogposts;
Aantal vermeldingen van het artikel in berichten op nieuwssites;
Aantal verwijzingen naar het artikel op sociale netwerken als Twitter, Google+ en Facebook, gewogen naar maximum aantal daarmee bereikte volgers.
Hoe de maten worden berekend, wordt in redelijk detail uit de doeken gedaan op de site van het open access publicatieplatform PLoSONE. De editors, onder wie een van de manifest-auteurs Cameron Neylon, benadrukken dat de maten nog verre van perfect en compleet zijn. Voor het kunnen tellen van vermeldingen op sociale media en in blogs is men afhankelijk van de API’s van de betreffende platforms of van aggregatoren (bij wetenschappelijke blogs). Werk in uitvoering dus. Maar zolang iedereen zich daarvan bewust blijft, is de kans op misinterpretaties à la de JIF niet zo groot. Omdat alles in de openbaarheid gebeurt, zijn attenderingen op fouten een kwestie van korte tijd.
Kwantiteit en kwaliteit
http://blogs.ntu.edu.sg
Ook altmetrics zijn kwantitatieve maten. Doordat die in afzonderlijke dimensies worden weergegeven, krijg je toch meer zicht op kwalitatieve aspecten. Een artikel blijkt bijvoorbeeld wel veel in reference managers te zijn opgenomen, maar weinig op sociale media en in het nieuws terechtgekomen. Dat duidt op een relatief grote wetenschappelijke en vrij geringe maatschappelijke impact van het werk, terwijl de onderzoekers wellicht juist naar dat laatste streefden. Dat kan hun ertoe bewegen voor een vaktijdschrift of een blog nog een artikel te schrijven om de zichtbaarheid in de praktijk te vergroten. Omgekeerd kunnen onderzoekers laten zien dat er op het (sociale) web veel aandacht voor hun werk is geweest, ook al was de wetenschappelijke impact gering.
Het panacee?
Altmetrics zijn een goede aanvulling op citatiescores en downloadcijfers met hun beperkte zeggingskracht. Als wetenschap vervlochten raakt met het wereldwijde web is het ook goed dat de verspreiding op het web zelf beter in kaart wordt gebracht. Zijn de nieuwe maten daarmee het panacee voor alle problemen die met de JIF in verband zijn gebracht?
Net als bij de JIF verschillen wetenschapsgebieden en subdisciplines daarbinnen in publicatiecultuur en dat zal op het web niet anders zijn. Het citeren van andere soorten publicaties dan artikelen, zoals datasets en discussiestukken op blogposts, varieert zeker naar wetenschapsgebied. De hoogte van altmetrics vergelijken tussen die gebieden heeft dan ook even weinig zin, maar precies dat benadrukken de voorstanders zelf. Hun gaat het om het meer kwalitatief in de breedte kunnen inschatten hoe onderzoek is ‘geland’.
Zoals alle tellingen zijn ook deze gevoelig voor manipulatie. Een duizendtal likes op Facebook of mentions op Twitter is immers zo gekocht. Dit argument kan ook positief worden uitgelegd: juist omdat manipulatie mogelijk is, moet er aan de precieze hoogte van de maten weinig waarde worden gehecht – zoals dat bij de JIF eigenlijk ook had moeten gebeuren. Pessimistische waarnemers zien in dat laatste weer reden om te vrezen dat dezelfde misinterpretaties ook bij altmetrics hun lelijke kop zullen opsteken.
De praktijk zal de toegevoegde waarde van altmetrics aan het licht moeten brengen. Eerste evaluatiestudies zijn inmiddels verschenen die de traditionele en de alternatieve maten vergelijken (zie bijvoorbeeld hier en hier). Een correctie van de eenzijdige nadruk op publicaties in tijdschriften (ten koste van boeken en andere kanalen, zoals blogposts) en op de wetenschappelijke impact (ten koste van de praktische/maatschappelijke) was hoe dan ook wenselijk. Tel daarbij op dat open publicatieplatforms als PLoS ONE inmiddels hogere JIFs behalen dan veel traditionele tijdschriften, dan dringt zich het vermoeden op dat altmetrics onderdeel zijn van een veel bredere transformatie. Wetenschap wordt opener en meer webgebaseerd. Altmetrics geven precies aan die verandering uitdrukking.
Privacy & Cookies: This site uses cookies. By continuing to use this website, you agree to their use.
To find out more, including how to control cookies, see here:
Cookiebeleid
bedrijf (zzp) en site van Frank Huysmans, bijzonder hoogleraar Information Society en onderzoeker/adviseur in media, informatie en communicatie. 