Soms lijkt er een jaar niets te gebeuren. Of nog langer. Promovendi ploeteren voort en werken in stilzwijgen door aan het Grote Werk. Dan ineens is alles af en krijg je in korte tijd drie van die boekwerken voor je kiezen. Dat klinkt als een opgave, en dat is het, maar het is ook een feest.
De afgelopen twee maanden was ik beoordelaar en opponent bij drie proefschriften over lezen en bibliotheken. Leuk aan hoogleraar in de bibliotheek- en informatiewetenschap zijn is dat je onderwerp in zoveel disciplines onderwerp van studie is. Ik zeg altijd dat de library and information science (de internationaal gangbare afkorting is LIS) zowel een alfa-, bèta- als gammawetenschap is.
alfa filosofen als Luciano Floridi en historici als Alistair Black houden zich met de filosofie van informatie en de bibliotheekgeschiedenis bezig;
bèta denk aan de mathematische informatietheorie, informatieopslag, information retrieval (hoe doet Google dat toch, zo snel zoveel zoekresultaten geven?), vocabularies
gamma vragen als: hoe zoeken mensen naar informatie, welke ‘heuristieken’ passen ze daarbij toe, hoe laten we mensen en zoeksystemen zo goed mogelijk op elkaar aansluiten? En wat bedoelen we eigenlijk als we het over ‘informatiesamenleving’ en ‘kenniseconomie’ hebben?
Kortom, in dit vak kom je letterlijk en figuurlijk nog eens ergens. In de afgelopen twee maanden respectievelijk aan de Open Universiteit in Heerlen, de Rijksuniversiteit Leiden en de Rijksuniversiteit Groningen. Ik stel de drie promoties kort aan u voor, in de hoop dat dit u zal verleiden tot het doorklikken op de links.
Georganiseerde en wilde leesclubs
Marjolein van Herten (Open Universiteit, Heerlen; 11 december; promotoren Jaap van Marle en Paul Kirschner, copromotor Lizet Duyvendak) promoveerde in de cultuurwetenschappen op ‘Learning communities, informal learning and the humanities: An empirical study of book discussion groups’.
Marjolein heeft flink haar best gedaan om leesclubs in Nederland op te sporen en in kaart te brengen. Een leesclub definieert ze als “a fixed group of non-professional readers who meet physically to discuss books (fiction or nonfiction) that they all have read on their own or read together”. Ze heeft twee typen tegenover elkaar gezet: georganiseerde clubs, waarin bijvoorbeeld de bibliotheek een faciliterende rol speelt, en de zogenaamde ‘wilde leesclubs’ die het zonder zo’n spil stellen. Wie vormen deze groepen? (Spoiler: vrouwen en 65-plussers zijn in de overgrote meerderheid). Waarom worden mensen lid van zo’n club; wat zijn hun motieven? Is het vanwege de inhoud van de boeken, vanwege de gesprekken erover, of vooral vanwege de gezelligheid? U leest er nagenoeg alles over in deze leesclubbijbel.
Artikel ‘Intellectuele theekrans’ in Opzij (2013) [html]
Onwillende lezers, leesangst en de Bibliotheek op School
Thijs Nielen (Universiteit Leiden; 26 januari; promotor Adriana Bus, copromotor Marga Sikkema-de Jong) promoveerde in de orthopedagogiek op Aliteracy: Causes and solutions. ‘Aliteracy’ is een term die verwijst naar degenen – in de orthopedagogiek uiteraard kinderen en jongeren – die wel kunnen lezen maar het te weinig doen, waardoor hun leesvaardigheid onderontwikkeld blijft. Thijs heeft zich gestort op de vraag welke bijdrage oefening in het lezen heeft op leesmotivatie, leesgedrag en schoolprestaties. Hiertoe verrichtte hij vier min of meer op zichzelf staande studies. Interessant voor de bibliotheken is hij onderzoek heeft verricht naar de effectiviteit van de Bibliotheek op School (dBoS). Thijs vond tamelijk sterke effecten van de Bibliotheek op School op lezen en schoolprestaties. Hoe die effecten precies tot stand komen, blijft overigens enigszins in nevelen gehuld. Zo werd er op dBoS-scholen en controlescholen zonder dBoS evenveel gelezen in de klas.
Artikel ‘De bibliotheek op school onder de loep’ [pdf]
Efficiënt met boeken schuiven
Gerlach van der Heide (Rijksuniversiteit Groningen, 1 februari; promotor Kees Jan Roodbergen, copromotor Nicky van Foreest) promoveerde in de economie en bedrijfskunde op Inventory Control for Multi-location Rental Systems.
Gerlach heeft zich gestort op de optimalisering van de logistiek achter uitleensystemen, zoals voor bibliotheekboeken of huurauto’s. Gerlachs project is mede dankzij een bijdrage uit de bibliotheeksector tot stand gekomen. Uitlening van items is voor logistieke systemen een uitdaging omdat nagenoeg alle items weer terugkomen. Er is dus niet alleen een heenzending, maar ook een retourzending. En al die items moeten vervoerd worden en ergens opgeslagen. Hoe kan dat het meest efficiënt? Gerlach ging met gebruikmaking van heuristieken en simulaties na of er geld bespaard kan worden in de bibliotheeklogistiek. Zijn voor bibliotheken belangrijkste conclusies:
Er kan circa 30% in de kosten bespaard worden door boeken niet terug te brengen naar de locatie van herkomst, maar ze te laten liggen waar ze het laatst zijn uitgeleend en teruggebracht (floating collections)
De efficiëntie kan ook worden vergroot door te herbalanceren: eens in de zoveel tijd boeken verplaatsen naar de locatie(s) waar de kans op een volgende uitlening het grootst is
Een centraal depot (met lage storage-kosten) beveelt zich vooral aan bij titels waarvoor de vraag laag is. Wanneer zo’n depot er eenmaal is, hoeven titels overigens niet allemaal via dat depot van de ene naar de andere vestiging te gaan; goedlopende titels kunnen beter rechtstreeks van vestiging A naar vestiging B
Wat mij aanvankelijk verbaasde is dat het wiskundig modelleren en doorrekenen van dergelijke transportbewegingen al snel de capaciteit van de huis-tuin-en-keuken-pc te boven gaat. Enerzijds hebben we hier te maken met een puik stukje econometrie, anderzijds moest Gerlach zoals altijd zijn toevlucht nemen tot vereenvoudigende aannames die zelf niet ook nog getoetst konden worden.
Gerlach krijgt van mij de prijs voor de beste stelling (nummer 8):
Efficiency at the expense of quality of life is not effective
En we kunnen nog meer wijsheid van deze Fries verwachten dan hij tijdens de verdediging kwijt wilde, getuige zijn laatste stelling: ‘In Hollander seit mear as er wit, in Fries minder’.
Nederland heeft de wind er flink onder. Het kabinet heeft open access tot een van de speerpunten van het EU-voorzitterschap gebombardeerd. Met ingang van dit jaar ligt er een deal over een geleidelijke overgang naar het ‘open’ publiceren van wetenschappelijk werk in de tijdschriften van uitgever Elsevier. ‘Dutch lead European push to flip journals to open access,’ kopte Nature begin januari. Bij in open access gepubliceerde boeken spreekt OAPEN internationaal een woordje mee. En ook kwaliteitsbewakers SciRev en QOAM zijn Nederlands.
Natuurlijk zijn er kanttekeningen bij deze push naar open access te maken. Sommigen zouden de middle men, de grote uitgevers, het liefst helemaal uit de publicatieketen slopen. Hun argument: de wetenschap zelf moet het intellectuele eigendom beheren. Door een deel van de auteursrechten over te doen aan uitgevers hebben die de toegang tot de wetenschappelijke productie in beheer. Minder kapitaalkrachtige universiteiten kunnen hun studenten en personeel daardoor geen toegang bieden tot onderzoeksliteratuur, terwijl grote uitgevers de hoofdprijs kunnen vragen aan onderzoeksinstellingen in rijkere regio’s. Een platform als Scientific Electronic Library Online (SciELO) in de Latijns-Amerikaanse landen laat zien dat onderzoeksinstellingen heel goed zelf artikelen in open access kunnen publiceren. Tegen een fractie van de kosten die uitgevers in rekening brengen.
Voor je het weet sta je als uitgever op een zwarte lijst zonder dat je weet waarom.
Een heel ander bezwaar is dat open access het publicatiesysteem juist ondergraaft. Iedereen die genoeg geld meebrengt kan, ongeacht de wetenschappelijke kwaliteit, iets gepubliceerd krijgen, aldus de critici. Een prominente vertegenwoordiger van dit standpunt is Jeffrey Beall, universiteitsbibliothecaris te Denver. Op zijn blog scholarlyoa.com houdt hij een lijst bij van wat hij ‘roofuitgevers’ noemt. Inderdaad heeft de open accessbeweging malafide types aangetrokken die proberen een slaatje te slaan uit het nieuwe uitgeefmodel. Ondanks ronkende beloftes van peer review en digitale duurzaamheid doen ze niet veel meer dan je artikel online zetten en daar honderden euro’s voor incasseren.
Uit de open access-hoek krijgt Beall’s list niettemin de wind van voren. Belangrijkste bezwaar tegen zijn werkwijze is het gebrek aan transparantie. Voor je het weet sta je als uitgever op een zwarte lijst zonder dat je weet waarom. Het overkwam het Zwitserse Frontiers, een relatief grote speler. Opgericht in 2007 door neurowetenschappers, publiceert deze uitgever inmiddels meer dan vijftig open access-titels. Naar aanleiding van een aantal berichten van verontruste wetenschappers besloot Beall de Zwitsers op zijn zwarte lijst te plaatsen. Opmerkelijk, omdat Frontiers lid is van COPE, SPARC Europe en OASPA, clubs die een kwaliteitsstandaard nastreven in open access uitgeven.
Het aan de kaak stellen van malafide uitgeefpraktijken is uitstekend. Dat één bibliothecaris dit doet op ontransparante wijze is dat niet. Universiteitsbibliothecarissen dienen binnen zowel de wetenschappelijke als de bibliothecaire ethiek te opereren. Als de bibliotheekgemeenschap wil blijven blacklisten, zijn heldere criteria, openheid over de beslissingsgronden en een mogelijkheid tot verweer nodig. Bealls mist doet het imago van de beroepsgroep geen goed. Frontiers staat nog altijd op de zwarte lijst en maar één bibliothecaris weet waarom.
Deze column verscheen in Vakblad IP, jaargang 20 nummer 1, 28 januari 2016.
Postscriptum, 3 februari:Walt Crawford heeft op 30 januari in een blogpost met de veelzeggende titel ‘Trust me’ uiteengezet dat bij zeven van elke acht titels op Bealls lijst geen rechtvaardiging wordt gegeven waarom ze op de lijst staan. Kijk je nog iets kritischer, dan blijven er van de 1834 titels 156 over. En zoals Jan Velterop op 2 februari betoogt, kun je ‘roofuitgevers’ zien als een teken van een zich ontwikkelende markt voor wetenschappelijk publiceren die er tot voor kort niet was.
Postscriptum, 11 februari: Op 8 februari publiceerde groepsblog The Scholarly Kitchen een interview met Jeffrey Beall over zijn werkwijze. Dit gesprek genereerde aardig wat commentaar, onder meer van Walt Crawford die zijn tellingen (zie postscriptum hierboven) verdedigt.
Datafabricatie. Wel eens van gehoord? Of p-hacking? Beide zijn vormen van wetenschappelijke zwendel. In het eerste geval tik je à la Diederik Stapel je data zelf in. Je doet dat net zo lang tot de analyse van die data laat zien wat je hoopte aan te tonen. Bij p-hacking gebruik je wel echte data. Je analyseert een eind weg, verwijdert ‘cases die niet zo goed in het algemene beeld passen’, net zo lang tot je iets interessants tegenkomt. Wetenschappelijke tijdschriften, zeker de meest prestigieuze, zijn namelijk dol op ‘nieuwe inzichten’. Ze publiceren niet snel onderzoek dat, in jargon, de nulhypothese ondersteunt, oftewel geen statistisch significant effect laat zien.
Gelukkig heeft de wetenschap een immuunsysteem om ziektes als deze te lijf te gaan. Om de haverklap verschijnen er thans studies die met statistische methoden op zoek gaan naar datafabricatie en p-hacking. Zulk onderzoek wordt eenvoudiger doordat grote aantallen wetenschappelijke papers digitaal beschikbaar zijn. Althans: zouden moeten zijn. Het is helaas nog niet algemeen bekend dat open access meer is dan gratis toegang alleen. Je moet ook een lokale kopie kunnen maken van grote hoeveelheden artikelen om er de relevante data uit te kunnen halen. En dat moet auteursrechtelijk zijn toegestaan.
Het is helaas nog niet algemeen bekend dat open access meer is dan gratis toegang alleen.
Publicatieplatforms als PeerJ en PLOS doen niet moeilijk. Alles verschijnt daar onder een Creative Commons-licentie (cc-by) die content mining (ook wel text and data mining, TDM) mogelijk maakt. Bovendien zetten ze op aanvraag een dump van de benodigde artikelen voor je klaar. Maar mik je op een goede afspiegeling van een wetenschappelijke discipline, dan ben je óók aangewezen op grote uitgevers die ‘hun’ copyrighted content niet zo makkelijk vrijgeven. Via een API kun je soms wel bij dat materiaal. Daarvoor moet je dan wel licentieovereenkomsten aangaan die een combinatie van data uit verschillende bronnen weer onmogelijk maken. De universiteitsbibliotheken zijn hier kritisch over en de Europese Commissie lijkt een oplossing te gaan aandragen. Brussel creëert echter nieuwe mist door dit alleen toe te staan voor onderzoeksorganisaties die ‘in het publieke belang’ werken. Wat dat zijn? Daar mogen advocaten, rechters en het Europese Hof weer jaren over gaan stoeien.
Open access heeft de wind mee. Zo is er per 1 juli een artikel in de auteurswet terecht gekomen dat het mogelijk maakt je werk binnen redelijke termijn online te zetten. Vanaf december moeten ontvangers van NWO-subsidies ervoor zorgen dat hun publicaties per direct voor iedereen beschikbaar zijn. Jammer genoeg lijkt open access tegelijkertijd te verwateren tot toegang alleen en wordt hergebruik niet genoemd. Zo schrijft de NWO-richtlijn geen licenties voor die ook content mining mogelijk maken. Navraag leert dat dit uiteindelijk wel onderdeel van het NWO-beleid zal worden.
Content mining heeft grote potentie voor de wetenschap. Om fraude op te sporen en om nieuwe vragen te beantwoorden. Maar dan moet het wel mogen.
Deze column verscheen in Vakblad IP, jaargang 19 nummer 9, 17 december 2015.
Privacy & Cookies: This site uses cookies. By continuing to use this website, you agree to their use.
To find out more, including how to control cookies, see here:
Cookiebeleid
bedrijf (zzp) en site van Frank Huysmans, bijzonder hoogleraar Information Society en onderzoeker/adviseur in media, informatie en communicatie. 