Waar moet het heen met de bibliotheken? Onder bibliothecarissen lijken zich twee overtuigingen af te tekenen. Eén: er zal altijd behoefte blijven aan bibliotheken. En twee: we hebben geen idee hoe ze er in de toekomst uit zullen zien. Althans, dat was af te lezen aan het thema van het 79e World Library and Information Congress van de IFLA deze zomer in Singapore: Future libraries: infinite possibilities. Als de mogelijkheden grenzeloos zijn, is het toekomstperspectief zacht gezegd niet erg helder. Is er niet vooral behoefte aan een stip op de horizon?
Gelukkig deed IFLA haar best om de waaier aan mogelijkheden een beetje dicht te schuiven. Op maandag 19 augustus lanceerden voorzitter Ingrid Parent en directeur Jennefer Nicholson een nieuw trendrapport in aanwezigheid van een flink deel van de congresdeelnemers. Hoewel: de naam Trend Report bleek een tikje misleidend. Wat werd gepresenteerd was een zestien pagina’s tellend ‘insights document’ met als titel Riding the waves or caught in the tide? en een website.
Op die site is meer te vinden. Onder andere een literatuurstudie naar relevante trends, een uitgebreide lijst van bronnen (met doorklikmogelijkheid) en een discussieplatform. De intentie met de trendstudie, zo lichtten Parent en Nicholson toe, is dat bibliothecarissen wereldwijd het gesprek met elkaar aangaan over wat trends als deze gaan betekenen voor het bibliotheekwerk en –vak zoals we het lange tijd hebben gekend. In de woorden van de voorzitter: “The Trend Report isn’t looking at libraries in the information environment – it’s looking across society. The Trend Report is the starting point for libraries to work back from, and consider how they fit into the new global economy.”
Dat daarbij keuzes moesten worden gemaakt, spreekt vanzelf. Als je maar breed en diep genoeg zoekt, is het aantal maatschappelijke ontwikkelingen dat op de een of andere manier de bibliotheken raakt overweldigend. IFLA heeft er wijselijk voor gekozen er vijf uit te lichten. Dit zijn ze:
Nieuwe technologieën zullen de toegang van groepen mensen tot informatie zowel verruimen als beperken
Online onderwijs zal het traditionele leren ingrijpend veranderen
De grenzen van databescherming en privacy zullen opnieuw worden vastgesteld
Hyper-verbonden samenlevingen zullen naar nieuwe groepen luisteren én hen ‘empoweren’
De globale informatie-economie zal door nieuwe technologieën een verandering ondergaan
Het eerste dat opvalt is dat al deze trends met veranderingen in technologie verband houden. Met de gekozen formuleringen wordt gepoogd onder woorden te brengen hoe de maatschappij probeert om te gaan met de digitalisering van informatie. Domeinen als onderwijs, economie, sociale cohesie en de privésfeer staan daarin centraal. Ontwikkelingen in die domeinen zelf, los van digitalisering, komen in het rijtje niet voor.
“The Trend Report isn’t looking at libraries in the information environment – it’s looking across society. The Trend Report is the starting point for libraries to work back from, and consider how they fit into the new global economy.”
Ten tweede: niet alles lijkt even solide onderbouwd. Met name de tweede trend roept (in elk geval bij ondergetekende) de vraag op of die zich zal materialiseren. De opkomst van de massive open online courses (MOOCs) en andere vormen van online onderwijs lijkt van nog te recente datum te zijn om te kunnen zeggen dat het traditionele leren echt ingrijpend zal veranderen. Het afstandsonderwijs van de open universiteiten zoals we dat al enkele decennia kennen heeft het ‘fysieke’ onderwijs aan reguliere universiteiten niet omvergeworpen. Het is er vooral een welkome aanvulling op geweest. Hetzelfde kan mogelijk bij de MOOCs over twintig jaar terugkijkend worden vastgesteld. Hoe dan ook is de opkomst van het verschijnsel ‘open’ – het gratis (en niet zelden ook in auteursrechtelijke zin ‘vrij’) beschikbaar maken van content – relevant voor bibliotheken.
Ingrid Parent (foto: Mark Koh, IFLA HQ; CC-BY)
In haar speech maakte Ingrid Parent duidelijk dat het niet om vijf geïsoleerde trends gaat. In de praktijk werken ze op elkaar in. Ze gaf een paar verhelderende voorbeelden. Wat te doen als je als bibliotheek mensen met een Google Glass op hun neus binnen krijgt? Van oudsher hebben (zeker de openbare) bibliotheken betoogd dat zij veilige plekken zijn. Je kunt er alles uit de kast trekken en tot je nemen zonder dat er iemand over je schouder meekijkt. Kun je die pretentie nog wel waarmaken als er van die slimme brillen door je gebouw lopen? Recent is onthuld dat in ieder geval Google altijd door de brillen kan meekijken. We kunnen vermoeden dat dat dan ook voor geheime diensten in sommige (?) landen geldt. Hoe los je als bibliotheek de spanning op tussen de privacybescherming van de een, en de vrijheid van de ander om zo’n bril te kunnen dragen in een openbare instelling?
Verder: de datasporen die gebruikers achterlaten zijn voor bibliotheken instrumenteel in het verbeteren van hun dienstverlening. Zeker als er e-books gestreamd worden, krijgen bibliotheken in potentie een schat aan gegevens die veel kan leren over hoe boeken daadwerkelijk gelezen worden. Hoever kunnen ze gaan in het verzamelen en combineren van gebruik(er)sregistraties?
Uiteraard zijn er de nu al prangende kwesties rond het digitaliseren van materialen, auteursrechtelijke beperkingen bij het uitleveren daarvan, het ontwikkelen en promoten van metadatastandaarden en het converteren van oude formats naar nieuwe. Dit brengt stijgende kosten voor digitalisering met zich mee, terwijl de fysieke conservering niet direct minder gaat kosten. Hoe lossen bibliotheken dit op in economisch niet bijster florissante tijden?
En dan is er nog het probleem van de big data en de verhouding tussen bibliotheken en de overheden die hun financieren. Van oudsher hebben bibliotheken zich sterk gemaakt voor creativiteit en de vrijheid van meningsuiting, en overheidscensuur bestreden. Zodoende hebben ze nieuwe sociale bewegingen gesteund. Maar in hoeverre zullen ze daartoe nog steeds in staat zijn in een samenleving waarin the powers that be toegang hebben tot veel gegevens en grassroots activism in een vroeg stadium kunnen opsporen en tegenwerken?
Vragen, vragen. Het opwerpen en bediscussiëren daarvan is, aldus de IFLA-voorvrouwen, het eigenlijke doel van het IFLA Trend Report. Daarmee maakten ze het rapport immuun voor kritiek in de trant van ‘hebben we dit al niet eerder gezien’. Inderdaad kun je je bij sommige van de vijf trends afvragen of ze in de kern zoveel verschillen van degene die vijf of tien jaar geleden werden geïdentificeerd door onder andere OCLC Research. Wie de achterliggende documenten op de website bekijkt, ziet dat er veel meer voer voor discussie is dan de vijf trends alleen. Zo wordt er ook aandacht besteed aan niet-technologische trends. Denk aan ongelijkheden tussen groepen naar leeftijd en etniciteit op lokale, nationale en globale schaal.
Nieuw is wel dat de wereldbibliotheekfederatie zo’n trendverkenning publiceert en haar leden oproept om via de website met haar en met elkaar in discussie te gaan over wat dit alles gaan betekenen voor bestaande concepties over wat een ‘bibliotheek’, een ‘collectie’, ‘informatiedienstverlening’ is. Waarmee ze de professionaliteit in de bibliotheekbranche een impuls geeft. De nieuwe voorzitter, Sinikka Sipilä, toonde zich vastbesloten om dit stokje van haar voorganger over te nemen, toen ze in haar eerste toespraak stelde dat wat haar betreft het IFLA Trend report een “crucial tool for libraries to position themselves in the changing information landscape” is.
Dat zal nog moeten blijken. Vooralsnog loopt het niet storm in de discussieruimte, die pas na registratie als gebruiker van de site toegankelijk is. Veel zal afhangen van de professionele houding van bibliothecarissen en hun verenigingen op deze aardbol in het riding the waves, in plaats van being caught in the tide.
Dit artikel verscheen in Informatieprofessional, jaargang 17 nummer 7 (pp. 10-11), 26 september 2013
Als je de mission statements van bibliotheken mag geloven, zijgt de samenleving zonder deze tempels van kennis en cultuur ineen. Maar er is ten minste één ding waar bibliotheekmensen hopeloos falen: bestuurlijke drukte verminderen.
Dat komt weer doordat ze zo ontzettend dol zijn op het optuigen van besturen. Of Raden van Toezicht. Met een klankbordgroep dan wel Raad van Advies aan de zijlijn. Vooral in momenten van reorganisatie. De bestuurlijke verantwoordelijkheden moeten dan goed worden belegd. Bij projectgroepen die verantwoording verschuldigd zijn aan op zijn minst twee commissies. De Commissie Primair Proces kijkt of de inhoudelijke taken goed belegd worden in de nieuwe structuur. De Commissie HRM begeleidt de organisatorische en personele consequenties. En uiteraard moeten die twee commissies met elkaar afstemmen in een Overlegplatform. Mochten in dat platform de stemmen staken, dan is er altijd nog een Commissie van Wijzen, bij voorkeur een oneven aantal, die knopen kan doorhakken.
Je mag hopen dat als de reorganisatie is voltooid ook al die commissies, raden en platforms worden opgedoekt. Maar dikke kans dat er een restje commissie verzelfstandigd wordt, voorzien van een fraai acroniem.
Moet de overkill aan organisaties en reorganisaties verhullen dat men niet goed weet hoe het inhoudelijk verder moet?
Zo bezien is de aanstaande integratie van het Sectorinstituut Openbare Bibliotheken (SIOB) en Bibliotheek.nl (BNL) in de Koninklijke Bibliotheek (KB) een trendbreuk. Twee organisaties minder! Bij de splitsing van de ‘oude’ Vereniging van Openbare Bibliotheken in VOB-nieuwe stijl, SIOB en BNL grapte scheidend VOB-directeur Jan-Ewout van der Putten dat er maar liefst drie directeuren nodig waren om hem op te volgen. Als de Wet stelsel openbare bibliotheekvoorzieningen door de beide Kamers komt, moet de omgekeerde weg worden bewandeld.
Soms denk ik wel eens dat de overkill aan organisaties en reorganisaties moet verhullen dat men eigenlijk niet goed weet hoe het inhoudelijk verder moet. De verleiding is groot om de onzekerheid te bestrijden door een fusie, een splitsing of het optuigen van weer een nieuwe organisatie. Dat is ook wel iets heel Nederlands, dat geloof in de zuiverende of zelfs helende kracht van reorganiseren. Het is het geloof in de maakbare samenleving drie punt nul. Comfortabel verhullend dat er inhoudelijk wat moet veranderen.
Heeft er iemand al nagedacht over de vraag hoe een organisatie als de KB, bevolkt door professionals die er vrij weinig feeling mee hebben, het openbaar bibliotheekwerk straks moet gaan aansturen? De focus ligt nu begrijpelijkerwijs op het netjes managen van het integratieproces. Doch als het bij bestuurlijk navelstaren blijft, kun je nu al voor 2015 de clash tussen de KB en de VOB uittekenen. Je kunt de namen voor de Commissie van Wijzen die dat conflict in 2016 vlot moet gaan trekken alvast met potlood noteren. En hun advies (2017): afsplitsen maar weer, dat openbare bibliotheekwerk. Of wat er dan nog van over is.
Deze column verscheen in Informatieprofessional, jaargang 17 nummer 7, 26 september 2013
In het verleden ben ik wel eens minder enthousiast geweest over wat er op de IFLA-conferenties geboden werd, maar de editie dit jaar in Singapore barstte van de interessante sessies. Al meteen na de openingsceremonie ging het los met een sessie over e-metrics. Hoe meet je gebruik en impact van afzonderlijke wetenschappelijke artikelen, naast de meer algemene journal impact factor die de kwaliteit van het tijdschrift-als-publicatiekanaal pretendeert uit te drukken?
Usage factor naast de impact factor
Interessant was dat de sessie twee gezichtspunten op de problematiek verenigde. Vertegenwoordiger van het ‘traditionele’, bibliometrische perspectief was Peter T. Shepherd. Hij is directeur van COUNTER, een not-for-profit-organisatie die op onafhankelijke wijze probeert tot betrouwbare tellingen van het gebruik van wetenschappelijke tijdschriften op het web te komen: de usage factor.
Shepherd liet zien hoeveel tijd en zorgvuldigheid er gaat zitten in kwalitatief goede tellingen van bijvoorbeeld het aantal downloads van een wetenschappelijk artikel. Eerst moet je vaststellen welke versies van een artikel je gaat meetellen. COUNTER identificeert er zeven. Vijf daarvan worden meegeteld (voor de liefhebbers: Accepted Manuscript (AM), Proof (P), Version of Record (VoR), Corrected Version of Record (CVoR), Enhanced Version of Record (EVoR)). Dan zijn er nog twee die niet worden meegeteld (Author Version (AV) en het Submitted Manuscript Under Review (SMUR)). De ‘knip’ tussen meetellen of niet zit ‘m in het peer review filter gepasseerd zijn. Pas als de reviewers en de redactie hebben besloten tot publicatie, wordt er geteld.
Dan is er het probleem van de uitgeversplatforms en de repositories. Tellingen van de bezoeken aan repositories hebben laten zien dat 90 tot 99% van de bezoeken van robots afkomstig zijn. Het betreft dus geen raadplegingen door onderzoekers maar harvesting van (meta)data door aggregatoren. Ook dit probleem blijkt oplosbaar te zijn, zodat het volgens Peter Shepherd mogelijk is om tot een goed beeld te komen van hoe vaak een artikel geraadpleegd is, in een van de getelde versies, vanaf verschillende platforms.
Voorwaarde is wel dat degenen die de data aanleveren, dat doen volgens een vaste set van afspraken (protocol) zodat het resultaat COUNTER-compliant article-level usage statistics (jawel) zijn. Shepherd noemde er twee: PIRUS en IRUS.
Altmetrics
Een heel ander, maar wel gerelateerd perspectief werd geleverd door Jason Priem. Hij is een van de vier opstellers van het Altmetrics-manifest uit 2010 en promovendus in Library & Information Science aan de Universiteit van North Carolina in Chapel Hill. Hij kijkt als het ware vanuit de digitale toekomst terug naar de huidige, papier-gebaseerde praktijk van publiceren. Want laten we wel zijn: een e-tijdschrift is thans nog niet veel meer dan een p-tijdschrift in een digitaal jasje.
Bij web-native publiceren ligt het voor de hand dat verschillende onderdelen van het publicatieproces – Priem noemt archivering, registratie, verspreiding en certificering – op termijn niet langer gekoppeld zullen zijn. De verschillende fasen in het publicatie- en disseminatieproces zullen door verschillende spelers in de markt uitgevoerd kunnen worden. We zullen een Decoupled Journal krijgen. In Priems woorden:
“Web-native science means we can start making public, not merely ‘publishing’.”
Andere doorkijkjes naar de toekomst, die volgens Priem voor de hand liggen: niet alleen volwaardige artikelen, maar ook andere publicatievormen zullen mee gaan tellen in de evaluatie van wetenschappelijk werk. Het delen van en discussiëren over wetenschappelijk werk verhuist meer en meer naar het web. Ook commentaren op Twitter en in blogs kunnen worden geteld. Dit is het idee achter altmetrics: het in kaart brengen van wat wetenschappelijk werk beweegt – in de wetenschap zelf maar ook daarbuiten. (Zie ook mijn artikel in InformatieProfessional nummer 5 van jaargang 2013).
Samen met Heather Piwowar heeft Jason Priem ImpactStory opgezet, een not-for-profit-onderneming die het individuele onderzoekers makkelijk maakt om de reikwijdte van hun publicaties in het digitale domein te volgen. Al wat je nodig hebt is een account en de digital object identifiers (DOIs) van je publicaties.
Peer review: voor of na publicatie?
Beide sprekers deden hun best om vriendjes te blijven en benadrukten dat hun beide benaderingen naast elkaar kunnen bestaan. Zo vond Priem de usage factor een goede aanvulling op altmetrics en stelde Shepherd het omgekeerde. Toch bleken er wel wat punten van verschil te bestaan.
Jason Priem deed een goed woordje voor de open peer review en stelde dat in het webgebaseerde publiceren peer review geen filter hoeft te zijn. Je kunt heel goed je paper publiceren en andere experts vragen erop te reageren. In Shepherds benadering is peer review juist het cruciale filter tussen wat wel en wat niet als wetenschap gelden mag. Desgevraagd zei Shepherd in de discussieronde dat hij die open peer review gaat meenemen naar zijn bedrijf. Ook hem bekruipt het gevoel dat pre-publication peer review op termijn niet meer het centrale filter zal zijn.
Deze blogpost verscheen eerder op de site van InformatieProfessional op 19 augustus 2013.
Privacy & Cookies: This site uses cookies. By continuing to use this website, you agree to their use.
To find out more, including how to control cookies, see here:
Cookiebeleid
Gelukkig deed IFLA haar best om de waaier aan mogelijkheden een beetje dicht te schuiven. Op maandag 19 augustus lanceerden voorzitter Ingrid Parent en directeur Jennefer Nicholson een nieuw trendrapport in aanwezigheid van een flink deel van de congresdeelnemers. Hoewel: de naam Trend Report bleek een tikje misleidend. Wat werd gepresenteerd was een zestien pagina’s tellend ‘insights document’ met als titel Riding the waves or caught in the tide? en een website.
Als je de mission statements van bibliotheken mag geloven, zijgt de samenleving zonder deze tempels van kennis en cultuur ineen. Maar er is ten minste één ding waar bibliotheekmensen hopeloos falen: bestuurlijke drukte verminderen. 
bedrijf (zzp) en site van Frank Huysmans, bijzonder hoogleraar Information Society en onderzoeker/adviseur in media, informatie en communicatie. 