innovatie van de publieke informatievoorziening

Digitisation on dement

Iedereen kent het fenomeen dead links. 404’s bedoel ik, niet de uitslag van de recente Tweede Kamerverkiezingen. Als webmaster kun je met een plug-in controleren of outgoing links nog resolven. Zo niet, dan word je genotified en kun je ze meestal wel updaten. Niet enkel om je bezoekers te pleasen; broken links zijn ook lethal voor je SEO. (Pardon my French, ik heb mijn verzet tegen het oprukkende IT-iaans opgegeven.)

Als informatiewetenschapper sla je een pleefiguur als je op je eigen site je bronnen niet netjes vermeldt en met een enkele klik vindbaar maakt. Keerzijde is wel dat je na een paar jaar steeds minder vrije tijd overhoudt voor dingen die minstens zo leuk zijn als het exhumeren van gesneefde URL’s. Meldingen van de broken link checker komen inmiddels bijna dagelijks binnen. En gemiddeld per melding zijn er ook steeds meer overledenen.

Mijn etmaalrecord staat sinds vorig jaar maart op negentien. Wat was het geval? Het Sociaal en Cultureel Planbureau, mijn vroegere werkgever, had alle publicaties van vóór 2015 overgebracht naar Archiefweb.eu. Html-pagina’s hebben daar geen unieke URL meer. Pdf’s gelukkig nog wel. Niet zeuren en gewoon even die negentien links handmatig aanpassen.

Het SCP is niet de enige overheidsorganisatie die een commercieel bedrijf in de arm heeft genomen om aan de eisen van de Archiefwet te voldoen. Op Archiefweb.eu staat een indrukwekkende lijst van ministeries, diensten, zelfstandig bestuursorganen, provincies, gemeenten en waterschappen wier sites er worden gearchiveerd. Heel vreemd is dat niet. De Inspectie Overheidsinformatie en Erfgoed meldde in februari in Een dementerende overheid 2.0? – een update van een rapport uit 2005 – dat binnen de overheid de kennis over het beheren en duurzaam toegankelijk houden van informatie afneemt. “Bestuurders en topambtenaren onderschatten” het belang ervan, aldus de Inspectie. Er is een “gebrek aan visie”, het ontbreekt aan “een integrale aanpak”, er wordt “vaak gewerkt met verouderde ICT” terwijl “misplaatst tech-optimisme overheerst”. [Plaats uw emoji hier.]

We mogen blij zijn dat er überhaupt overheidswebsites aan de vergetelheid worden ontrukt.

Zo bezien mogen we als burgers van Nederland blij zijn dat er überhaupt overheidswebsites aan de vergetelheid worden ontrukt. Maar of het verstandig is om de digitale preservering van zo’n beetje alle Nederlandse overheidswebsites aan dit ene bedrijf over te laten? Worden de medewerkers door de AIVD grondig gescreend? Wat als de tent failliet gaat? Wie kan nog controleren of het archief volledig en integer is als het origineel er niet meer is? Wat gaan Rijk, provincies en gemeenten doen als de bestanden met ransomware worden gegijzeld, zoals onlangs bij wetenschapsfinancier NWO en bij het Utrechts Archief? Zijn er offline kopieën?

De antwoorden laten zich raden, ben ik bang (nee, nee, jammer dan, niemand, geen idee, ben je mal). En als we toch bezig zijn: één keer raden waar de sites van de Inspectie Overheidsinformatie en Erfgoed en het Rijksprogramma voor Duurzaam Digitale Informatiehuishouding worden gearchiveerd.


Bewerkingsgeschiedenis

  • 13 april 2021: ransomware-aanval op Het Utrechts Archief toegevoegd.


Deze column is verschenen in Vakblad IP | Informatieprofessional, jaargang 24 nummer 3, april 2021.


Creative Commons License
Digitisation on dement by Frank Huysmans is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License.

Posted by Frank Huysmans on 16 april 2021 | Posted in beleid, columns, opinie, vakpublicaties | Reactie

Honderd jaar openbaar bibliotheekbeleid: De Visser en de kentering

Johannes Theodoor de Visser 1918 (1)

Deze week heeft Nederland honderd jaar bibliotheekbeleid. Of preciezer: Rijks bibliotheekbeleid. Op 9 maart 1921 werden de Voorwaarden betreffende de subsidieering van Rijkswege van Openbare Leeszalen en Bibliotheken ‘goedgevonden’ door de minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, dr. Johannes Theodoor de Visser. Deze voormalige hervormde predikant speelde als prominent Kamerlid van de Christelijk-Historische Unie vanaf 1908 een cruciale en tot dusver wat onderbelichte rol als wegbereider van het landelijke bibliotheekbeleid. In het eerste deel van dit verhaal belicht ik de meest in het oog springende verschillen tussen de openbare leeszaal van 1921 en die van een eeuw later. In het tweede deel ga ik in op de parlementaire voorgeschiedenis. Hierin laat ik zien hoe De Visser, publiekelijk én achter de schermen opererend, scherp stelling nemend maar het compromis niet schuwend, de politieke doorbraak wist te forceren die nodig was om de openbare leeszalen vast in de samenleving te verankeren.

Deel 1: Een eeuw van verschillen (1921-2021)

De tekst van de ‘Rijkssubsidievoorwaarden 1921’ zoals ze al snel werden genoemd, afgekort R.S.V. ’21 (met puntjes!) laat zien welke voorwaarden er aan het toekennen van Rijkssubsidie werden gesteld. Het belangrijkste criterium was dat de Openbare Leeszalen en Bibliotheken (kortweg O.L.B.’s) al gemeentelijke en/of provinciale subsidie moesten ontvangen voor er sprake kon zijn van additionele Rijksgelden. In gemeenten met tussen de vijf- en veertigduizend inwoners ontving de O.L.B. méér subsidie van het Rijk dan van de gemeente. Vanaf veertigduizend inwoners werd de Rijksbijdrage kleiner dan de gemeentelijke. Het landelijke beleid beoogde dus vooral het bibliotheekwerk in de kleinere gemeenten te versterken.

Aan O.L.B.’s in gemeenten met minder dan vijfduizend inwoners werd geen Rijkssubsidie verstrekt. Van een leeszaal op die schaal kon niet worden verwacht dat die aan de overige subsidievoorwaarden kon voldoen. Voor de lectuurvoorziening in die gemeenten zorgde de kort daarvoor opgerichte Centrale Vereeniging voor Reizende Bibliotheken, die ook Rijkssubsidie ging ontvangen.

Schriftelijke toestemming

Uit de tekst komen andere in het oog springende verschillen met de openbare bibliotheken van vandaag de dag goed naar voren. Toegang tot de leeszalen had je pas vanaf achttien jaar. Aan personen beneden de achttien kon toegang “worden vergund, mits met schriftelijke toestemming hunner ouders, voogden of verzorgers”. Bibliotheekwerk voor de jeugd stond nog in de kinderschoenen (!) en zou pas na de Tweede Wereldoorlog volwassen worden, hoewel een aantal bibliothecaressen zich er in de jaren 1920 en ’30 al sterk voor maakte.

Voor fictie van lager allooi ging men maar naar een zogenaamde winkelbibliotheek: een boekhandel waar boeken niet alleen werden verkocht maar ook tegen betaling uitgeleend. Dat kon de sigarenwinkel op de hoek zijn die populaire romannetjes verkocht – en onder de toonbank de gewilde ‘vieze boekjes’.

Naast algemene openbare leeszalen en bibliotheken was er ook subsidie voor Rooms-Katholieke tegenhangers. Inderdaad: Rooms-Katholieke Openbare Leeszalen en Bibliotheken (R.K.O.L.B.’s). Katholiek én openbaar? Dat klinkt als een interne tegenstrijdigheid en dat was het in feite ook. Net als in het onderwijs konden ook leeszalen op levensbeschouwelijke grondslag voor Rijkssubsidie in aanmerking komen. Aanvankelijk alleen in de overwegend katholieke regio’s, later ook in de protestants-christelijke gebieden. De vele geloofsrichtingen in hun gelederen maakten het voor protestanten lastiger dan voor katholieken (eensgezind de pauselijke lijn volgend) om binnen een gemeente een kritieke massa aan eensgezinde geloofsgenoten te mobiliseren. Eenmaal opgericht waren katholieke en christelijke O.L.B.’s ook voor niet- of andersgelovigen toegankelijk. Daarin kwam hun ‘openbare’ karakter tot uitdrukking. Niet in hun collecties – die droegen een duidelijk levensbeschouwelijk stempel en waren derhalve niet echt ‘openbaar’. De besturen dienden wel, zoveel als plaatselijk mogelijk was, leden uit alle ideologische en levensbeschouwelijke richtingen te bevatten. En de zondagsrust moest iedereen zijn vergund. Ook de bibliothecarissen van de ‘algemene’ openbare leeszalen hadden recht op een vrije zondagochtend.

De Centrale Vereeniging

Op het voldoen aan de voorwaarden voor Rijkssubsidie zag een inspecteur namens de Centrale Vereeniging voor Openbare Leeszalen en Bibliotheken (de C.V.O.L.B. of kortweg ‘C.V.’) toe. Tot zijn overlijden in 1944 bekleedde de strenge en gevreesde dr. P.C. Molhuysen, directeur van de Koninklijke Bibliotheek van 1921 tot 1937, deze positie. Door slim lobbywerk (zie verderop in dit artikel) hadden de bestuurders van de C.V. in de aanloop naar deze regeling het Rijk zover te krijgen om hun vereniging een spilfunctie te geven in de subsidiëring. Want naast de inspectie kreeg de C.V. het voor het zeggen bij het toekennen van vakdiploma’s. Directeuren en ‘bekleders van een verantwoordelijke hoofdrang’ in grotere O.L.B.’s (MT-leden zouden we nu zeggen) dienden het diploma van de door de C.V. georganiseerde opleiding te hebben behaald. Secretaris van het bestuur Henri E. Greve, in 1906 aan de Universiteit van Amsterdam op de openbare leeszaal gepromoveerd en vanaf 1919 directeur van de Haagse openbare leeszaal, was de man bij wie de aspirant-bibliothecarissen in de leer gingen.

Een diploma-vereiste is er in de bibliotheeksector al lang niet meer, in tegenstelling tot veel andere landen. Voor overheidsarchieven is een soortgelijke eis er nog wel. In het voorstel voor de nieuwe Archiefwet lijkt die bepaling niet meer terug te keren.

Lees verder »

Posted by Frank Huysmans on 11 maart 2021 | Posted in beleid, essay, geen, vakpublicaties | Tagged , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , | Reactie

Intiem

Uit Algemene Rekenkamer, Grip op informatievoorziening (2006)

De D zit weer in de maand, dus mail van Van Dale. We mogen weer stemmen op het Woord van het Jaar. Ik in de lijst genomineerde woorden op zoek naar ‘huidhonger’. Staat er niet tussen! Hors concours, zo blijkt, want het is niet van 2020.

In de Curaçaose Amigoe duikt het al in februari 1984 op. De carnavalsbijlage drukt naast een dankzegging (“Wij accepteren carnaval dus als een gift van U, Vader van alle licht, omdat al wat goed is van U afkomstig is”) een interview af met een groep Amerikaanse jongerenpastors. Als Cliniclowns avant la lettre maken ze het leven van gehandicapte kinderen, zieken en ouderen wat draaglijker door ze aan te raken en bij het afscheid een kusje te geven.

Vorig jaar ging het net zo met een woord dat ik toen voor het eerst hoorde (en liever nooit had leren kennen). ‘Beleidsintimiteit’. Vertrouwelijkheid van het overleg of het samenwerken tussen bewindslieden en ambtenaren aangaande beleidszaken. Bestond ook allang, dankzij een lange rij ministers, bestuurskundigen en juristen. Ambtenaren moeten intern vrijelijk hun opvattingen kunnen ventileren zonder er later op te kunnen worden aangesproken.

“De Belastingdienst streeft er voortdurend naar volgens de wet te werken.”

Dat valt natuurlijk te billijken. Je wilt als ambtenaar misschien nog wel eens verder solliciteren zonder geconfronteerd te worden met je opvattingen van twintig jaar eerder. Maar hoe beleidsintimiteit kan ontsporen is gebleken uit de Toeslagenaffaire bij de Belastingdienst. Ambtenaren die overijverig te werk gaan, duizenden ouders als fraudeurs bestempelen en ten onrechte in grote financiële problemen brengen. Andere overheidsdienaren die bij hun meerderen geen gehoor vinden met hun zorgen hierover (‘hou jij je nou maar met de uitvoering bezig en niet met het beleid’). Die gedwongen worden de wet te overtreden. Cruciale informatie die niet met de staatssecretaris en de Kamer wordt gedeeld maar wel RTL en Trouw bereikt, terwijl de dienst een woordvoerder laat zeggen dat men er “voortdurend naar streeft volgens de wet te werken.”

Met de informatievoorziening hebben we het echte probleem te pakken. De informatiehuishouding van de overheid is een puinhoop, zei hoogleraar staatsrecht Wim Voermans vorig jaar al. Frans Weekers en Menno Snel, de staatssecretarissen die vanwege de affaire de eer aan zichzelf moesten houden, beaamden dat onlangs gretig voor de parlementaire commissie die de toeslagenaffaire onderzocht. Evenals Wopke en Wiebes. Premier Rutte ging nog wat verder en erkende ten overstaan van diezelfde commissie zelfs dat er op zijn ministerie weinig wordt vastgelegd. Algemene Zaken is een klein ministerie, weet u. Daar hebben mijn ambtenaren geen tijd voor. En naar ambtelijke memo’s kon de commissie fluiten. Beleidsintimiteit! Grijns.

Beste Van Dale. Ik weet dat het te vroeg is, maar mag ik ‘informatie-ejaculatie’ alvast nomineren voor Woord van 2021? Het bestaat nog niet, ik zweer het u.


Deze column is verschenen in IP Vakblad voor Informatieprofessionals, jaargang 24 nummer 9, december 2020.


Posted by Frank Huysmans on 22 december 2020 | Posted in beleid, columns, opinie, vakpublicaties | Tagged , , , , , , , , , , , , , , , , , , | 1 reactie